“Толибон” Қўштепа канали учун пулни қаердан оляпти?

Жорий йилнинг 11 октябрь куни “Толибон” Афғонистондаги Қўштепа каналининг биринчи қисми қуриб битказилгани ва лойиҳанинг иккинчи босқичи бошланганини эълон қилди. Айни пайтда каналнинг учдан бир қисми қуриб битказилди, бу қурилиш ишлари режадагидан анча олдинда бораётганини англатади. 

Иккинчи босқичда каналнинг 177 км узунликдаги қисмини қуриш режалаштирилган. Учинчи босқич қишлоқ хўжалиги ерлари бўйлаб субканалларни тақсимлашни ўз ичига олади. Канал қурилиши Афғонистон давлат компаниясига юкланган. Лойиҳанинг умумий қиймати 684 миллион долларни ташкил этади. Компания вакилларининг айтишича, бу лойиҳа хорижлик мутахассислар ёрдамисиз амалга оширилмоқда.

Аммо “Толибон” Қўштепа канали учун пулни қаердан олмоқда?

Сиёсатшунос Парвиз Муллажоновнинг фикрича, “Толибон”да пул бор.

“Биринчидан, ҳозирда “Толибон”нинг қўлида Афғонистоннинг аввалги ҳукумати даврида 5,5 миллиард долларга етган йиллик давлат бюджети бор. Энди унинг ҳажми кичикроқ, аммо канал қурилиши учун харажатларнинг бир қисми у ердан келади. Иккинчидан, “Толибон”нинг ҳам сояли бюджети бор, турли ҳисоб-китобларга кўра, бу бюджет 1,6 миллиард долларгача етади”, дейди у.

Шунингдек, Афғонистон бўйича эксперт Андрей Серенко “Толибон”нинг даромад манбалари ҳақида гапириб ўтган.

“Толибон”да пул бор, улар уни фойдали қазилмаларни қазиб олиш, контрабанда, гиёҳванд моддалар савдоси, транзит юк ташиш ва ҳоказолардан ишлаб топишади. “Толибон”нинг юқори раҳбарлари долларли миллионерлардир. “Толибон”нинг молиявий имкониятлари жуда катта. Улар Афғонистоннинг расмий давлат бюджетининг ярмини ҳарбий соҳага (армия, полиция, разведка ва бошқалар) сарфлашга рухсат беради. Ва бу жуда катта пул”, дейди Серенко.

Экспертнинг сўзларига кўра, “Толибон” Қатар, Саудия Арабистони ва БАА каби давлатлардан ташқи молиявий ёрдам олади.

“Қўштепа каби лойиҳаларга Туркия қатори ушбу мамлакатларнинг ишбилармонлари ва йирик компаниялари ҳам инвестор бўлиши мумкин. Хусусан, афғон манбаларининг фикрича, ушбу суғориш иншооти қурилиши лойиҳаси Қатар ва АҚШ томонидан молиялаштирилиши мумкин. Улар, шунингдек, лойиҳада Хитой капитали мавжудлигини ҳам истисно этмайди”, дея таъкидлаган у.

Сиёсий кузатувчи Илҳом Нарзиевнинг фикрича, “Толибон” ўз маблағлари билан канал қуриши даргумон.

“Менимча, бу “ташқи ҳомийлар”сиз амалга ошмасди. "Яхши ниятли" кимлигини тахмин қилмайман, лекин бир нарса аниқ: канал минтақада "соатли бомба"га айланмоқда. Вилоят стандартларига кўра, объект улкан (лойиҳага кўра, унинг узунлиги 280 км, кенглиги – 100 м бўлади). Мутахассислар ҳозирги босқичда унинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигига шубҳа билдиришмоқда. Аммо “Толибон” аллақачон каналдан ўз мақсади учун фойдаланишни бошлаган. Ўзбекистон ва Туркманистоннинг каналнинг ўз ҳудудларига сув етказиб беришнинг мумкин бўлган қисқаришига таъсиридан хавотирларини инобатга олган ҳолда, “Толибон” бу масалани тан олиш учун восита сифатида ишлатмоқда”, дейди Нарзиев.

Мутахассисларни нима ташвишга солмоқда?

Аслида “Толибон” мегалойиҳаси Марказий Осиё давлатларида хавотир уйғотмоқда. Ўзбекистон музокаралар учун Афғонистонга Қўштепа канали орқали делегация юборишини аллақачон маълум қилган эди.

“Айни пайтда, Тошкент ва Ашхобод учун Қўштепа канали масаласи муҳим аҳамиятга эга. Амударё сувлари ҳар икки давлат учун жуда муҳим, чунки Амударё барча мавжуд сув ресурсларининг қарийб 80 фоизини ташкил қилади”, дея қайд этган Парвиз Муллажонов.

Қурилиш тугалланганидан сўнг канал (турли ҳисоб-китобларга кўра) Амударё оқимининг чоракдан учдан бир қисмигача олиб кетиши кутилмоқда, бу эса Ўзбекистон ва Туркманистоннинг бир қатор вилоятларида дала сувининг жиддий танқислигига олиб келиши мумкин.

“Муаммо шундаки, “Толибон” канални ўта ибтидоий усулда қурмоқда. Мутахассислар каналнинг туби ва қирғоқлари мустаҳкамланмагани, шу сабабли сувнинг кўп қисми қуруқ, қумлоқ тупроққа оқиб ўтиб кетиши муқаррарлигидан хавотирда. Шунга кўра, бундай шароитда Амударёдан ҳақиқий сув олиш режалаштирилганидан анча юқори бўлиши мумкин”, дейди Муллажонов.

Бундан ташқари, туби гилли каналларда сувнинг йўқотилиши шўрланиш ва ботқоқланишга олиб келади, бу эса дарёдан сув олишни янада кўпайтиришни талаб қилади. 

Сиёсатшуносга кўра, экспертлар Афғонистон Марказий Осиё давлатларининг Давлатлараро мувофиқлаштирувчи сув комиссиясига қўшилмоқчи эмаслиги, унинг доирасида минтақа давлатлари Амударё ва Сирдарёдан сув олиш квоталари белгиланишидан хавотирда.

Эслатиб ўтамиз, Президент Шавкат Мирзиёев Қўштепа канали қурилиши юзасидан ўз хавотирларини билдирган эди. Президент унинг ишга туширилиши Марказий Осиёдаги сув балансини тубдан ўзгартириши мумкинлигини айтган эди. “Толибон”нинг энергетика ва сув вазири вазифасини бажарувчи Абдул Латиф Мансур эса қўшни давлатлар билан Амударё сувидан фойдаланиш муаммосини муҳокама қилишга тайёрлигини, бироқ Афғонистоннинг ҳеч ким билан сув бўйича шартномаси йўқлигини билдирганди.