“Tolibon” Qo‘shtepa kanali uchun pulni qayerdan olyapti?

Joriy yilning 11 oktyabr kuni “Tolibon” Afg‘onistondagi Qo‘shtepa kanalining birinchi qismi qurib bitkazilgani va loyihaning ikkinchi bosqichi boshlanganini e’lon qildi. Ayni paytda kanalning uchdan bir qismi qurib bitkazildi, bu qurilish ishlari rejadagidan ancha oldinda borayotganini anglatadi. 

Ikkinchi bosqichda kanalning 177 km uzunlikdagi qismini qurish rejalashtirilgan. Uchinchi bosqich qishloq xo‘jaligi yerlari bo‘ylab subkanallarni taqsimlashni o‘z ichiga oladi. Kanal qurilishi Afg‘oniston davlat kompaniyasiga yuklangan. Loyihaning umumiy qiymati 684 million dollarni tashkil etadi. Kompaniya vakillarining aytishicha, bu loyiha xorijlik mutaxassislar yordamisiz amalga oshirilmoqda.

Ammo “Tolibon” Qo‘shtepa kanali uchun pulni qayerdan olmoqda?

Siyosatshunos Parviz Mullajonovning fikricha, “Tolibon”da pul bor.

“Birinchidan, hozirda “Tolibon”ning qo‘lida Afg‘onistonning avvalgi hukumati davrida 5,5 milliard dollarga yetgan yillik davlat byudjeti bor. Endi uning hajmi kichikroq, ammo kanal qurilishi uchun xarajatlarning bir qismi u yerdan keladi. Ikkinchidan, “Tolibon”ning ham soyali byudjeti bor, turli hisob-kitoblarga ko‘ra, bu byudjet 1,6 milliard dollargacha yetadi”, deydi u.

Shuningdek, Afg‘oniston bo‘yicha ekspert Andrey Serenko “Tolibon”ning daromad manbalari haqida gapirib o‘tgan.

“Tolibon”da pul bor, ular uni foydali qazilmalarni qazib olish, kontrabanda, giyohvand moddalar savdosi, tranzit yuk tashish va hokazolardan ishlab topishadi. “Tolibon”ning yuqori rahbarlari dollarli millionerlardir. “Tolibon”ning moliyaviy imkoniyatlari juda katta. Ular Afg‘onistonning rasmiy davlat byudjetining yarmini harbiy sohaga (armiya, politsiya, razvedka va boshqalar) sarflashga ruxsat beradi. Va bu juda katta pul”, deydi Serenko.

Ekspertning so‘zlariga ko‘ra, “Tolibon” Qatar, Saudiya Arabistoni va BAA kabi davlatlardan tashqi moliyaviy yordam oladi.

“Qo‘shtepa kabi loyihalarga Turkiya qatori ushbu mamlakatlarning ishbilarmonlari va yirik kompaniyalari ham investor bo‘lishi mumkin. Xususan, afg‘on manbalarining fikricha, ushbu sug‘orish inshooti qurilishi loyihasi Qatar va AQSH tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Ular, shuningdek, loyihada Xitoy kapitali mavjudligini ham istisno etmaydi”, deya ta’kidlagan u.

Siyosiy kuzatuvchi Ilhom Narziyevning fikricha, “Tolibon” o‘z mablag‘lari bilan kanal qurishi dargumon.

“Menimcha, bu “tashqi homiylar”siz amalga oshmasdi. "Yaxshi niyatli" kimligini taxmin qilmayman, lekin bir narsa aniq: kanal mintaqada "soatli bomba"ga aylanmoqda. Viloyat standartlariga ko‘ra, ob’ekt ulkan (loyihaga ko‘ra, uning uzunligi 280 km, kengligi – 100 m bo‘ladi). Mutaxassislar hozirgi bosqichda uning iqtisodiy maqsadga muvofiqligiga shubha bildirishmoqda. Ammo “Tolibon” allaqachon kanaldan o‘z maqsadi uchun foydalanishni boshlagan. O‘zbekiston va Turkmanistonning kanalning o‘z hududlariga suv yetkazib berishning mumkin bo‘lgan qisqarishiga ta’siridan xavotirlarini inobatga olgan holda, “Tolibon” bu masalani tan olish uchun vosita sifatida ishlatmoqda”, deydi Narziyev.

Mutaxassislarni nima tashvishga solmoqda?

Aslida “Tolibon” megaloyihasi Markaziy Osiyo davlatlarida xavotir uyg‘otmoqda. O‘zbekiston muzokaralar uchun Afg‘onistonga Qo‘shtepa kanali orqali delegatsiya yuborishini allaqachon ma’lum qilgan edi.

“Ayni paytda, Toshkent va Ashxobod uchun Qo‘shtepa kanali masalasi muhim ahamiyatga ega. Amudaryo suvlari har ikki davlat uchun juda muhim, chunki Amudaryo barcha mavjud suv resurslarining qariyb 80 foizini tashkil qiladi”, deya qayd etgan Parviz Mullajonov.

Qurilish tugallanganidan so‘ng kanal (turli hisob-kitoblarga ko‘ra) Amudaryo oqimining chorakdan uchdan bir qismigacha olib ketishi kutilmoqda, bu esa O‘zbekiston va Turkmanistonning bir qator viloyatlarida dala suvining jiddiy tanqisligiga olib kelishi mumkin.

“Muammo shundaki, “Tolibon” kanalni o‘ta ibtidoiy usulda qurmoqda. Mutaxassislar kanalning tubi va qirg‘oqlari mustahkamlanmagani, shu sababli suvning ko‘p qismi quruq, qumloq tuproqqa oqib o‘tib ketishi muqarrarligidan xavotirda. Shunga ko‘ra, bunday sharoitda Amudaryodan haqiqiy suv olish rejalashtirilganidan ancha yuqori bo‘lishi mumkin”, deydi Mullajonov.

Bundan tashqari, tubi gilli kanallarda suvning yo‘qotilishi sho‘rlanish va botqoqlanishga olib keladi, bu esa daryodan suv olishni yanada ko‘paytirishni talab qiladi. 

Siyosatshunosga ko‘ra, ekspertlar Afg‘oniston Markaziy Osiyo davlatlarining Davlatlararo muvofiqlashtiruvchi suv komissiyasiga qo‘shilmoqchi emasligi, uning doirasida mintaqa davlatlari Amudaryo va Sirdaryodan suv olish kvotalari belgilanishidan xavotirda.

Eslatib o‘tamiz, Prezident Shavkat Mirziyoyev Qo‘shtepa kanali qurilishi yuzasidan o‘z xavotirlarini bildirgan edi. Prezident uning ishga tushirilishi Markaziy Osiyodagi suv balansini tubdan o‘zgartirishi mumkinligini aytgan edi. “Tolibon”ning energetika va suv vaziri vazifasini bajaruvchi Abdul Latif Mansur esa qo‘shni davlatlar bilan Amudaryo suvidan foydalanish muammosini muhokama qilishga tayyorligini, biroq Afg‘onistonning hech kim bilan suv bo‘yicha shartnomasi yo‘qligini bildirgandi.