USAID “Tolibon” davrida ham Qo‘shtepa kanali qurilishini yashirincha moliyalashtirgan – OAV

Afg‘onistondagi Qo‘shtepa suv inshooti qurilishi loyihasi AQSH Xalqaro taraqqiyot agentligidan yashirin moliyaviy yordam olgan va yordam “Tolibon” davrida ham davom etgan. USAID yordamining to‘xtatilishi qurilishning to‘xtab qolishiga olib kelishi mumkin. Bu haqda vaziyatdan xabardan shaxsi ochiqlanmagan manbasiga tayanib, “Izvestiya” xabar berdi.

Qayd etilishicha, loyiha qiymati 700 million dollarni tashkil etadi va kanalning 80 foizi qurib bitkazilgan. Qurilish jiddiy ekologik va geosiyosiy muammolarni keltirib chiqaradi.

“Bu nazoratsiz amalga oshirilmoqda, suv kanali ibtidoiy tarzda qazilmoqda, bu sug‘orish tizimining buzilishi va keyingi ekologik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Markaziy Osiyo uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan Amudaryodan suv oqimining burishi Turkmaniston va O‘zbekistonda suv inqiroziga olib keladi. USAID'ning ushbu loyihani moliyalashtirishi Markaziy Osiyodagi vaziyatni beqarorlashtirish va Qobul ustidan ta’sir o‘tkazish uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin ”, deb yozadi “Izvestiya”.

Afg‘onistonda suv inshootini kim va nima uchun qurmoqda?

Manbaga ko‘ra, Afg‘onistonda Qo‘shtepa suv kanalining qurilishi nafaqat infratuzilmaviy, balki geosiyosiy muammoga aylangan. Mintaqaning suv resurslarini qayta taqsimlashi mumkin bo‘lgan loyiha O‘zbekiston, Turkmaniston va Tojikiston manfaatlariga tahdid soladi. Qizig‘i shundaki, uning 700 million dollarlik mablag‘i Tramp ma’muriyati tomonidan muzlatib qo‘yilgan AQSH Xalqaro taraqqiyot agentligidan (USAID) kelgan.

USAID bu loyihani Afg‘onistonning avvalgi hukumati davrida moliyalashni boshlagan, biroq hukumat o‘zgardi, “Tolibon” keldi va amerikaliklar “Tolibon”ga nisbatan butunlay boshqacha munosabatda. Biroq shunga qaramay, moliyalashtirish davom etdi. “Izvestiya”ning manbasi homiylik turli manbalar ostida yashiringanini ta’kidlagan.

Afg‘oniston shimolidagi cho‘l hududlarini Amudaryo suvlari bilan sug‘orish g‘oyasi 50 yildan ko‘proq vaqt oldin mamlakatning birinchi prezidenti Muhammad Dovud Xon davrida paydo bo‘lgan. Biroq bu rejalar 1979 yilgi inqilob va undan keyingi fuqarolar urushi tufayli barbod bo‘ldi. Loyiha 2018 yilda sobiq prezident Ashraf G‘ani davrida qayta ochilgan. Loyihaga ko‘ra, suv kanalining uzunligi 285 kilometr, kengligi 100 metrni tashkil qiladi. Loyihachilarning fikricha, kanal Balx, Juzjon va Faryob viloyatlaridagi qishloq xo‘jaligi yerlarini sug‘orish imkonini beradi.

Afg‘oniston Milliy taraqqiyot korporatsiyasi vakillarining so‘zlariga ko‘ra, mamlakat shimolidagi Qo‘shtepa suv kanali qurilishining ikkinchi bosqichi allaqachon 81 foizga, to‘g‘on qurilishi esa 67 foizga bajarilgan. Ishlarning ikkinchi bosqichi 2024 yilda boshlangan va 2025 yilning martida yakunlanishi rejalashtirilgan edi, biroq moliyalashtirishning to‘xtatilishi loyihaning keyingi amalga oshirilishiga ta’sir qilishi mumkin.

Qo‘shtepa qurilishining ekologik oqibatlari

Amudaryo Markaziy Osiyoning asosiy daryolaridan biri bo‘lib, O‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston va Afg‘onistonni suv bilan ta’minlaydi. Biroq  so‘nggi o‘n yilliklarda uning suv sathi keskin pasayib ketdi. XX asrda daryo Orol dengiziga quyilgan bo‘lsa, bugungi kunda deyarli bir tomchi suv ham u yerga yetib bormaydi.

Qo‘shtepa kanali loyihasi allaqachon xalqaro bahslarga sabab bo‘lgan. Asosiy muammo – Markaziy Osiyo uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan Amudaryodan suv olish. Gap shundaki, daryoning quyi oqimida Turkmaniston va O‘zbekiston mavjud bo‘lib, ular allaqachon suv resurslari bilan bog‘liq qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda. Kanal qo‘shni davlatlardan yiliga 10 km kub suv olib ketishi mumkin. Bundan tashqari, kam suvli yillarda oqimning umumiy hajmi 40 km kubni tashkil qiladi, ya’ni daryoning chorak qismiga sayoz bo‘lib, bu ekologik vaziyatning yomonlashishiga, suv omborlarining qurishiga va qurg‘oqchilikning kuchayishiga olib keladi. 

Qo‘shtepa qurilishi suv taqsimoti muvozanatini buzadi. Markaziy Osiyo davlatlararo suv xo‘jaligini muvofiqlashtiruvchi komissiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, yangi kanal hisobiga Amudaryoning quyi oqimidagi ko‘llar zarur suv oqimining atigi 30 foizini oladi. Bu cho‘llanish jarayonining tezlashishi va qurg‘oqchilikning yomonlashishini anglatadi.

north_east

Qo‘shtepa kanalida avariya bo‘ldi...mi?

“Amerika soliq to‘lovchilarining pullari behuda ketmoqda, chunki loyiha juda ziddiyatli, jirkanch va mintaqadagi qo‘shnilar bilan kelishilmagan. Markaziy Osiyo davlatlari, ayniqsa daryoning quyi oqimi O‘zbekiston, Turkmaniston katta zarar ko‘radi”, deydi nashr manbasi.

Bundan tashqari, texnik muammolar yuzaga kelishi ehtimoli yuqori. Sun’iy yo‘ldoshdan olingan suratlar qurilish ishlari shoshilinch va tegishli nazoratsiz olib borilayotganini ko‘rsatadi. Kanal qirg‘oqlarini mustahkamlamasdan, ibtidoiy usulda qazilgan, bu esa qumli tuproqlarga oqib tushishi oqibatida suv yo‘qotish xavfini oshiradi. Bu sug‘orish tizimining buzilishi va keyingi ekologik oqibatlarga olib kelishi mumkin.

“Qurilish sifati, tabiiyki, shubhali, chunki u asosan Afg‘oniston hukumatida zamonaviy texnologiyalar va katta miqdorda kapital yo‘qligi sababli o‘tgan asrdagi texnologiyalardan foydalangan holda qazilgan. Suv sizib chiqishi ham bo‘lgan. Shunga o‘xshash narsa sun’iy yo‘ldosh tasvirlarida qayd etilgan”, deydi siyosatshunos va Yevroosiyo tahliliy klubi rahbari Nikita Mendkovich.

Uning so‘zlariga ko‘ra, bu chegara daryosi oqimining kamayishiga olib keladi va bu O‘zbekiston va Turkmanistonning quyi oqimdagi suv ta’minotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

USAID nega kanal qurilishini moliyalashtirgan?

Ta’kidlanishicha, Qo‘shtepani USAID orqali moliyalashtirishni davom ettirish qarori Vashingtonning ikki tomonlama o‘yinidan dalolatdir.

north_east

Rossiyalik olim nohaqmi: O‘zbekistonda suv tanqisligi xavfi qanchalik jiddiy?

“Loyiha ataylab qaytarib olinmagan. Gap shundaki, amerikaliklar ta’sir dastagiga ega bo‘lishni xohlashadi, ular qandaydir tarzda shantaj qilishadi, qandaydir yo‘l bilan, aksincha, tishlamoqchi bo‘lishadi”, deydi nashrning anonim manbasi.

Qayd etilishicha, agar Qo‘shtepa haqiqatan ham geosiyosiy bosim vositasi sifatida ko‘rilgan deb hisoblansa, AQSH undan bir vaqtning o‘zida bir nechta davlatlarga ta’sir o‘tkazish dastagi sifatida foydalanishi mumkin. Bir tomondan, loyiha “Tolibon”ning tashqi moliyaviy oqimlarga qaramligini oshirib, Vashingtonga Qobul ustidan yashirin nazoratni saqlab qolish imkonini beradi. Boshqa tomondan, O‘zbekiston, Turkmaniston va Tojikistonda suv resurslarining qisqarishi mintaqadagi barqarorlikni buzish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan keskinlik nuqtalarini yuzaga keltirishi mumkin.

“Markaziy Osiyo mamlakatlari va Afg‘onistonning o‘zida USAID postsovet Markaziy Osiyoda suv tanqisligini kuchaytirish va mintaqani beqarorlashtirish maqsadida loyihani qo‘llab-quvvatlashda davom etgan degan fikr bor”, dedi siyosatshunos Nikita Mendkovich.

Rossiya Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti ilmiy xodimi Omar Nessarning aytishicha, Qo‘shtepa qurilishi suv tanqisligini yanada kuchaytirishi va mamlakatlar o‘rtasida keskinlikni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan xavf omiliga aylanishi mumkin. Biroq, ekspertning fikricha, qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga intilayotgan Afg‘onistonning o‘zi manfaatlarini hisobga olish zarur.

“Shu bois, muammoni hal qilishning asosiy elementi suv resurslarini taqsimlashning o‘zaro maqbul mexanizmlarini topish uchun mintaqa davlatlari o‘rtasida muloqotni yo‘lga qo‘yish bo‘lishi kerak”, deya xulosa qildi Umar Nessar.

Eslatib o‘tamiz, o‘tgan yil may oyida Afg‘onistondagi Rossiya biznes markazi rahbari Rustam Xabibullin Rossiya kompaniyalari Qo‘shtepa kanali qurilishiga katta qiziqish bildirayotganini aytgandi. 

“Rossiya Afg‘onistonda ish o‘rinlari yaratish va mahalliy loyihalarga sarmoya kiritish niyatida. Bular o‘sha zavodlar, fabrikalar, qishloq xo‘jaligi, jumladan, Qo‘shtepa suv kanalining qurilishi katta qiziqish uyg‘otmoqda. Qator korxonalarimiz ushbu kanal yonidan qishloq xo‘jaligi maqsadlarida yer uchastkalarini uzoq muddatga ijaraga berishni yo‘lga qo‘ymoqda”, degandi Xabibullin.