Turkmaniston Pokiston bilan tranzit yo‘lini ochmoqchi. Ammo o‘rtada Afg‘oniston bor

Dengizga chiqish imkoni bo‘lmagan Markaziy Osiyo davlatlari bozorlarga chiqish uchun o‘zlariga muqobil variantlarni ishlab chiqishmoqda. Turkmaniston Pokiston bilan Gvadar porti borasida kelishuv imzolashi kutilmoqda. Ammo bu shartnomaning imzolanishiga Turkmaniston uchun bir qancha xavflar mavjud. Amerikaning “The Diplomat ” nashri ana shu xavflar haqida yozdi.

Maqolada yozilishicha, Turkmaniston uchun 2 ta xavf mavjud.

Birinchisi, ushbu port bilan aloqa qilish uchun Afg‘oniston bilan kelishish kerak. Ammo 2021 yildan beri Afg‘oniston va Pokiston munosabatlari yaxshi emas. Turkmaniston tomonidan ilgari surilayotgan tashabbusning muhim jihati tranzit yo‘l Afg‘oniston orqali o‘tishi kerak. Ammo Pokiston va Afg‘oniston munosabatlari Afg‘onistonda “Tolibon” hukumatga kelganidan keyin yomonlasha boshlagan. Transchegaraviy zo‘ravonliklar va Pokistonning afg‘on qochqinlarini vataniga qaytarishga intilishi tufayli munosabatlar yomonlashgan. Pokistonning Durand chizig‘i bo‘ylab chegara to‘siqlarining qurilishi bu munosabatlarni yanada keskinlashtirgan. 

Ikkinchisi, Pokiston hududidagi teraktlar va xavfsizlik vaziyati. O‘zining o‘ta ehtiyotkor tashqi siyosati bilan tanilgan Turkmaniston Pokiston-Afg‘oniston munosabatlari, mintaqaviy xavfsizlik, port salohiyati va transport infratuzilmasi yaxshilanishi belgilarini ko‘rmaguncha, loyihaga to‘liq sarmoya kiritishda ikkilanishi mumkin.

Turkmaniston shartnoma imzolamoqchi bo‘layotgan Pokistonning Gvadar porti Xitoy-Pokiston iqtisodiy koridorining (CPEC) bir qismi hisoblanadi. Shuningdek, port Xitoyning “Overseas Port Holding” kompaniyasi operativ nazorati ostida. 

Dunyodagi eng katta gaz zaxirasiga ega mamlakatlardan biri bo‘lgan Turkmaniston asosan gaz eksport qiladi. U uzoq vaqtdan beri Janubiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo va hatto Afrikadagi bozorlarga kirishni kengaytirish uchun turli xil tranzit yo‘nalishlarini qidirib kelgan.

Nashrning yozishicha, Turkmaniston tarixan Eron, Afg‘oniston, Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari, Rossiya va dengizga chiqish imkoni yo‘q Kaspiy dengizi orqali o‘tadigan yo‘nalishlarida savdo qilib kelgan. Gvadar porti bilan bog‘lanish tashabbusi Turkmanistonga Arab dengizi va pirovardida ba’zi muhim xalqaro yuk tashish yo‘nalishlariga asosiy chiqish joyini taqdim etadi.

Joriy yilning iyul oyida Turkmaniston Qozog‘iston, Rossiya va Eron bilan Shimoliy-Janubiy tranzit yo‘lagini rivojlantirish bo‘yicha muhim shartnoma imzolagan. Shunga o‘xshab, Ashxobod Gruziya, Ozarbayjon va Ruminiya bilan yana bir shunday hamkorlikni imzoladi. 

Jurnalist Mariyam Sulaymonga ko‘ra, Turkmaniston Pokiston portlariga qiziqayotgan birinchi Markaziy Osiyo davlati emas. 2021 yilda Pokiston Markaziy Osiyoning barcha davlatlariga o‘z taklifi bilan chiqqan edi.  O‘shanda Pokiston va O‘zbekiston imtiyozli savdo tranziti, bojxona tartib-taomillari va vizani soddalashtirish bo‘yicha ikki tomonlama shartnomalar imzolagan, shu bilan birga yirik temiryo‘l koridori ham taklif qilingan.   

Jurnalistning yozishicha, Turkmanistonning Gvadar portiga bo‘lgan qiziqishi uning dunyoda davom etayotgan geosiyosiy beqarorlik va sanksiyalar fonida Rossiya va Eron tranzit yo‘nalishlariga bo‘lgan qaramlikni kamaytirishga imkon yaratadi. 

Agar reja amalga oshsa, Turkmanistonning Gvadar portidan xalqaro yuk tashish uchun foydalanishi Markaziy Osiyodan Pokiston orqali xalqaro bozorlarga olib boriladigan logistika operatsiyalarini soddalashtiradi. 

Bundan tashqari, uzoq vaqtdan beri dengiz jo‘natmalari hamda quruqlikdagi savdo uchun global markaz sifatida ko‘rib chiqilgan Gvadar portida suyultirilgan tabiiy gaz terminallari mavjud emas. Port, shuningdek, faqat avtomobil transportiga tayanadi.
Pokiston uchun ML-1 temiryo‘li va Gvadar salohiyatini ro‘yobga chiqarish portni Markaziy Osiyo uchun muhim tranzit markazi sifatida yaratishi va iqtisodiy foyda keltirishi, shu jumladan valyuta oqimi va ish imkoniyatlarini oshirishi mumkin.

“Turkmanistonning Gvadar portiga kirish bo‘yicha Pokiston bilan potensial hamkorligi har ikki davlat uchun ham g‘alaba qozonish kelishuvini taklif qilsa-da, bu imtiyozlarni amalga oshirish yo‘li qiyinchiliklarga to‘la. Murakkab xavfsizlik vaziyatini, mintaqadagi tarang diplomatik munosabatlarni va rivojlanmagan infratuzilmani hal qilish bo‘yicha jiddiy sa’y-harakatlarsiz bu loyihaning amalga oshirilishi so‘roq ostida qoladi”, deyiladi maqolada.

Shohjahon Majidov