Weekend: Tahqirlangan masjid, Turkiya muxolifatining asl yuzi, Tramp irodasiga qarshi chiqqan sud

Turkiyada namoyishchilar tarixiy masjidni oyoqosti qildi. Namoyish tashkilotchisi bo‘lgan muxolifat esa bunga aytarli reaksiya bildirgani yo‘q. Ularning yetakchisi mamlakatning ichki ishiga Britaniya burun suqmaganidan nolimoqda.

Putin va Qodirovning orasidan ola-mushuk o‘tgani aytilmoqda. Agarda taxminlar o‘zini oqlasa, Rossiya makonida yana bir qiziq ssenariy guvohiga aylanishimiz mumkin.

AQSH sudi Trampning chegaralarini belgilab bermoqda. Oq uy yetakchisining “Ozodlik radiosi” va “Amerika ovozi” kabi media tashkilotlarini yopish qaroriga blok qo‘yildi.

Turkiyadagi muxolifatning asl yuzi

Ekrem Imomo‘g‘lining hibsga olinishi ortidan davom etayotgan Turkiyadagi namoyishlarda chegaralar qolmayapti. Istanbuldagi namoyishlar chog‘ida norozilik harakati ishtirokchilari tarixiy obidani bulg‘adi. Bundan  asr muqaddam 1548 yilda Sulton Sulaymon tomonidan qurilgan tarixiy Shahzodaboshi masjidining devorlariga purkagichli bo‘yoq bilan shiorlar yozib tashlandi, u yerdagi tarixiy tarixiy qabrlar vayron qilindi. Masjid bog‘ida bir guruh olomon spirtli ichimlik ichib, masjid devorlarini bulg‘ashgan. Namoyishchilarning ushbu harakatlari ko‘plab Turkiya rasmiylari tomonidan qoralandi va bu axloq qoidalariga to‘g‘ri kelmasligi aytildi. Masalan, davlat rahbari Rajab Toib Erdo‘g‘an namoyishchilar va muxolifatning demokratiyadan tushunchasi yo‘qligini aytgan. Mazkur buzg‘unchilik nafaqat Turkiya ichida, balki tashqarida ham muhokamalarga sabab bo‘ldi. Jumladan, O‘zbekiston Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati, “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi fraksiyasining rahbari Alisher Qodirov ushbu xunuk holatga o‘z munosabatini bildirdi. U bir guruh yoshlar mast holatda, Istanbuldagi qadimiy Shahzodaboshi jome masjidi devorlariga hojat qilib, tarixiy qabrlarni buzib tashlanishini G‘arb tomonidan oldindan rejalashtirilgan buzg‘unchilik rejasi deya ta’rifladi. Qodirovning fikricha, Turkiyada bu ishlarning sodir bo‘lish ildizi uzoq yillar oldin mamlakatda ochilgan Yevropa maktablaridagi ta’limga borib taqaladi.

“1924 yilda Turkiya Respublikasi qurilganida Yevropa davlatlaridan ilm olamiz deb Yevropa maktablariga keng erkinliklar berilgan. Bu maktablar ilm bergan, bunga shubham yo‘q, lekin o‘zligidan nafrat etadigan sezilarli katta qatlam ham yaratishga erishgan. O‘z millati va qadriyatlaridan nafrat etadigan yoshlar, o‘sha maktablarni tugatgan avlodlarning nevaralaridir”, deya ishonch bilan yozadi “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi fraksiyasi rahbari.

Turkiyada 10 kundan buyon uzluksiz tarzda davom etayotgan namoyishlarda qo‘lga olinganlar va yaralangan politsiyachilar soni ortib boryapti. Xususan, shu choqqacha hibsga olinganlar soni 2 mingga yaqinlashgan bo‘lsa, 150 dan ortiq politsiyachi turli darajada jarohatlangan. Bu orada esa yuqorida tilga olingan masjiddagi o‘ta xunuk vandalizm va politsiyachilarga qilingan hujumlar yuzasidan ushbu holatlarga sabab bo‘layotgan namoyishlarning tashkilotchilari aytarli izoh bermay qo‘ydi. Dastlabki kunlarda ular hech bo‘lmaganda odamlarni politsiyaga hujum qilmaslikka chaqirayotgandi. Ammo bugun ular masjiddagi xunrezliklar va boshqa qoidabuzarliklarga aytarli munosabat bildirmay qo‘yishdi. Aksincha, ular ya’ni Turkiyaning asosiy muxolif partiyasi – Jumhuriyat xalq partiyasi 2028 yilgi prezidentlik saylovlari uchun qamoqdagi Ekrem Imomo‘g‘lini partiya nomzodi sifatida tasdiqladi. Tegishli qaror 27 mart kuni qabul qilingan. Partiya yetakchisi O‘zg‘ur O‘zel jurnalistlarga bergan bayonotida Turkiyada muddatidan oldin prezidentlik saylovlarini o‘tkazish uchun imzo yig‘ish jarayoni boshlanishini ma’lum qilgan. Uning maqsadi – 28 million imzo yig‘ish va amaldagi Prezident Rajab Toib Erdo‘g‘anning 27,7 million ovozini ortda qoldirish. JXP raisi, shuningdek, hafta oxirida Maltepada bo‘lib o‘tadigan namoyishlar davom ettirilishini bildirgan. U Anqara, Izmir, Antaliya va Mersin kabi yirik shaharlarda “Mening nomzodimni qoldiring” shiori ostida aksiyalar o‘tkazishini ham e’lon qildi.

Shu o‘rinda, Turkiyada 10 kundan buyon o‘tkazilayotgan namoyishlarning asosiy drayveri bo‘lgan mana shu JXP yetakchisi O‘zg‘ur O‘zelning siyosiy qarashlariga qisqacha to‘xtalib o‘tsak. Turkiyaning asosiy muxolifati sanalmish Jumhuriyat Xalq partiyasi (JXP) raisi O‘zg‘ur O‘zel mamlakatda davom etayotgan namoyishlarga Buyuk Britaniya reaksiya bermayotgani tufayli rasmiy Londondan o‘pkaladi. U BBC’ga bergan intervyusida Ekrem Imomo‘g‘lining hibsga olinishiga nisbatan sukut saqlagan Britaniya Bosh vaziri Kir Starmerga “biz o‘zimizni tashlandiq his qilyapmiz”, deya murojaat yo‘lladi. U Imomo‘g‘lining qamoqqa olinishiga nisbatan butun Yevropa reaksiya bildirgani, biroq Britaniya bu haqda hech narsa demayotganiga hayron ekanini bildirdi. JXP raisining bu so‘zlari qaysidir ma’noda juda g‘alati. Uning bu noroziligi partiya tafakkuri va bugungi Turkiyadagi muxolifatning asosiy prinsiplarini bir qadar ochib ham beradi. Bir so‘z bilan aytganda, bu sharmandalikdan boshqa narsa emas. Negaki, so‘nggi 20 yillikda Erdo‘g‘an va hukmron partiyaning sa’y-harakatlari bilan Turkiya xalqaro maydonda tom ma’noda mustaqil o‘yinchiga aylandi. Qutblanish jarayonida hech bir tarafning soyasiga kirib ketgani yo‘q. Yaqin Sharqda hech kim kutmagan tarixiy loyihalarni amalga oshirmoqda. Bugun rasmiy Anqara ustida hech gigant o‘yinchining aytarli bosimi mavjud emas deb bemalol aytish mumkin. Ammo mana shu bugungi Turkiyadek qudratli bir davlatning amaldagi hokimiyatiga qarshi eng kuchli muxolifat raisi o‘laroq, O‘zg‘ur O‘zelning yuqoridagi so‘zlari uyatlidir. Uning mamlakat ichidagi vaziyatga Londondan izoh kutishi sharmandalik deya qayta-qayta ta’kidlash mumkin. To‘g‘ri, tashqi kuchlardan amaliy yoki ma’naviy ko‘mak olish siyosiy maydonda judayam uyatli ishmasdir, ammo Turkiya sharoitida bu borada o‘ylab mulohaza qilish to‘g‘riroq bo‘ladi. Agar O‘zel va muxolifatdagi JXPning yondashuvi mana shunday bo‘lsa, bordi-yu kelajakda Turkiyada hokimiyat tepasiga JXP kelsa, mamlakatning tashqi siyosatdagi ahvoli qanday bo‘lishini taxmin qilish qiyin emas.

Putindan qochayotgan Qodirov

2007 yil fevral oyida Vladimir Putin Checheniston prezidenti Alu Alxanovni lavozimidan chetlatib, uning o‘rniga sobiq prezident Ahmad Qodirovning o‘g‘li Ramzan Qodirovni tayinlagandi. Shundan buyon Putin va Qodirov orasiga qil ham sig‘maydigan yaqinlarga aylangan. Hatto Qodirovning Telegram kanaliga nazar tashlasangiz, kanalning asosiy rasmida Putinni ko‘rishingiz mumkin. Bu rishtalar do‘stlik yoki rahbar va xizmatchi munosabatlarimi bunisi noma’lum. Har holda Qodirov shu choqqacha Putin xizmatiga hozir-u nozir bo‘lib kelgan. Ukrainaga bosqinda ham shunday bo‘ldi. Rossiyaning qator o‘lkalarida bosqinga mobilizatsiya jarayoni sust bo‘lgan bir mahalda, chechen batalyonlari frontning old qatorlaridan o‘rin egalladi. Albatta, bular o‘z o‘rniga, ammo so‘nggi paytlarda Putin va Qodirov o‘rtasidagi yaqin munosabatlar darz ketgani, ularning orasiga sovuqchilik tushgani haqidagi xabarlar bolaladi. So‘nggi bir oy ichida rus mediasida Qodirovning qochoqqa aylanish ehtimoli bor degan mavzudagi materiallar ancha ko‘paydi. Bu masala yuzasidan “Vajniye istorii” nashri holatdan xabardor manbalar orqali batafsilroq ma’lumot berdi. Unga ko‘ra, oxirgi paytlarda Rossiya Prezidenti Vladimir Putin va Checheniston rahbari Ramzan Qodirov o‘rtasidagi munosabatlar buzilgan va bu haqda nashrga Rossiya Federal xavfsizlik xizmatining Shimoliy Kavkazga ixtisoslashgan sobiq xodimi so‘zlab bergan. Ma’lum qilinishicha, Qodirov va Putin o‘rtasidagi kelishmovchilikning asosiy sababi Checheniston rahbarining Yaqin Sharq musulmon monarxiyalari vakillari bilan kelishilmagan va tez-tez uchrayotgan muzokaralari bo‘lgan. Nashr shuningdek, Qodirovning anchadan beri og‘ir kasalligi, uning buyragi va oshqozonosti bezida jiddiy muammolar borligiga ham alohida e’tibor qaratgan. Darvoqe, so‘nggi bir yildan buyon Ramzan Qodirov jiddiy kasallik bilan kurashayotgani, uning yuzidagi shishlar Checheniston rahbari og‘ir dardga chalinganidan dalolat ekani haqidagi xabarlar juda ko‘paygandi. Qayd etilishicha, bugunga kelib, Qodirovning kasalligi zo‘rayib bormoqda. U OAVdagi faollik tufayli ahvoli og‘irlashganini yashirishga urinayotgan bo‘lsa-da, so‘nggi oylarda uzoq vaqt jamoatchilik e’tiboridan chetda qolmoqda. Yanvar va fevral oylarida Checheniston respublikasi rahbari uzoq vaqt davomida kameralar ob’ektivida ko‘rinmagan, keyinroq buni ta’til bilan oqlagan. Nashrga ko‘ra, o‘shandan beri Qodirov balandparvoz bayonot bermagan va faqat respublikadagi “inspeksiyalar”ning roliklarini e’lon qilgan. Ammo Qodirov ijtimoiy tarmoqlardagi asosiy sahifalaridan biri bo‘lgan “Kadyrov95” nomli kanalda u mart oyiga kelib yana qayta faollashganini ko‘rish mumkin. Masalan, uning BAAga tashrifi va mamlakat prezidenti Zayd Ol Nahayon bilan uchrashuvi shular jumlasidandir. Aslida hamma gap ham shunda. Qodirovning sog‘lig‘idagi jiddiy muammolar va o‘limidan keyin qarindoshlari, oilasining xavfsizligi borasidagi xavotirlar bugun Putin va Qodirov o‘rtasidagi sovuqchilik va keyingi ziddiyatlar uchun asosiy sababdir. Ma’lum qilinishicha, ko‘p sonli qarindoshlarining kelajagiga bo‘lgan ishonchsizlik uni Yaqin Sharq musulmon mamlakatlaridan ular uchun kafolat izlashga majbur qilgan. Chunki ularning rahbarlari bilan Qodirov uzoq yillik do‘stona munosabatlarga ega. Checheniston rahbari esa tabiiyki bu muzokaralarni Kremldan yashirishga uringan, holatdan darhol xabar topgan Federal xavfsizlik xizmati bu haqda Putinga xabar bergan. “Vajniye istorii” nashri “Checheniston rahbari o‘z mintaqasida hokimiyat qanday tuzilganini va u ketgan taqdirda oila a’zolarini nima kutayotganini yaxshi biladi”, deya so‘nggi voqeliklarga izoh bergan. Nashr, shuningdek, yaqinda Qodirov to‘ng‘ich farzandi, 26 yoshli qizi Oyshatni davlat lavozimlaridan chetlatganini ham bir sabab qilib ko‘rsatgan. 2020 yildan boshlab otasiga eng yaqin farzand bo‘lgan Oyshat Checheniston Madaniyat vazirining birinchi o‘rinbosari bo‘lgan, keyinchalik vazirlikni boshqargan va 2023 yilda respublika Bosh vaziri o‘rinbosari bo‘lgan. Qodirovning Kreml bilan munosabatlari yomonlashganiga parallel ravishda, Oyshat lavozimini tark etgan va Chechenistonning eng yirik eksportchisi Chechen mineral suvlari kompaniyasining egasiga aylangan. Mart oyi oxirida Oyshat Qodirova va Checheniston rahbarining kenja qizi Tabarik Qodirovaning ismlari yuridik shaxslar reyestridan yashirilgan.

Albatta, bu gap-so‘zlar va taxminlar o‘z-o‘zidan o‘rtaga chiqqan emas. Qodirov rostdan ham so‘nggi paytlarda Yaqin Sharqqa jiddiy talpinmoqda. Hoynahoy BAA uning asosiy nishoni. Chunki 19 mart kuni Checheniston rahbari BAAga tashrif buyurdi va mamlakat prezidenti Zayd Ol Nahayon bilan uchrashdi. Qodirov mazkur tashrif sababini iftorlikka yo‘ygan holda, Nahayonni katta aka deb nomlagan. Putin bilan uzoq yillik yaqin aloqalardan yaxshigina hadis olgan Qodirov “katta aka“ nomli munosabatlarni maromiga yetkazishi tabiiy. U shuningdek, o‘zining Telegram kanalida uchrashuv haqidagi tafsilotlar haqida yozib, Nahayonni rosa alqagan.

“Men uchun u bilan bo‘lgan har bir uchrashuv shunchaki diplomatik voqea emas, balki donoligi va matonati, samimiy hurmat-ehtirom uyg‘otadigan buyuk yo‘lboshchi va haqiqiy musulmon bilan muloqot qilish quvonchidir. Men birodarlik, do‘stligimiz va ishonch va o‘zaro tushunishga asoslangan munosabatlarimizdan cheksiz faxrlanaman. Biz umumiy qadriyatlar va maqsadlarga egamiz, bu bizning hamkorligimizni, ayniqsa kuchli va samarali qiladi. Men doimo Shayxdan madad va hurmat his qilaman”, deb yozgan Qodirov.

Nahayondan doim madad his qilgan Qodirov uning 2024 yil oktyabr oyida Rossiyaga qilgan tashrifi chog‘ida ham alohida ehtirom ko‘rsatgandi. Bu va boshqa jihatlarni shunchaki Ramzan Qodirov va Yaqin Sharq monarxi o‘rtasidagi iliq munosabatlarga yo‘yish mumkindir. Ammo shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamaydi, degan gap bekorga emas. Ustiga-ustak yuqorida ta’kidlanganidek, Qodirov va Putin atrofidagi mazkur gap-so‘zlar rus mediasida bir oydan buyon muhokama qilinmoqda. Biroq Checheniston rahbari va Putin bunga aytarli izoh berganicha yo‘q.

“Ozodlik“ va “Amerika ovozi” yopilmaydi

Donald Tramp o‘zining ko‘plab qarorlari sud to‘siqlariga uchrayotganidan noligandi. Ammo uning bu e’tirozlari hech narsani hal qilmaydi. 250 yildan buyon bosqichma-bosqich shakllanib kelayotgan AQSHdagi tizim bor-yo‘g‘i 4 yilgina oval kabinetda o‘tiruvchi shaxsning irodasiga bo‘ysunmasligi oldindan ma’lum edi. Qo‘shma Shtatlarda yaxshigina shakllangan hokimiyatning bo‘linish prinsiplari Trampga o‘z o‘rnini ko‘rsatib qo‘yishni boshladi. “Ozodlik radiosi” va “Amerika ovozi”ni tugatish bilan qarorlarga blok qo‘yilishi buning eng dastlabki yorqin misollaridandir. 25 mart kuni Kolumbiya okrugi sudi sudyasi Roys Charlz Lambert AQSH Prezidenti Donald Trampning “Ozodlik radiosi”ni yopishga bo‘lgan harakatini vaqtincha to‘xtatdi. Sudyaning ushbu vaqtinchalik taqiqlov qarori federal mablag‘ bilan moliyalashtiriladigan bu radiostansiyaning ochiq holda qolishiga imkon beradi. Sudya Lambertning ta’kidlashicha, Kongress tomonidan bu axborot agentligiga fikr va ifoda erkinligini targ‘ib qilish vazifasi yuklatilgan bo‘lib, uni “deyarli hech qanday tushuntirishsiz bitta jumla bilan” yo‘qqa chiqarish mumkin emas. Lambert o‘zining bu gapi bilan 15 mart kuni Tramp ma’muriyati tomonidan “Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL)”ga yuborilgan xatga ishora qilgan. Bu xatda hukumatning ustuvor yo‘nalishlari o‘zgargani sababli radiostansiyaga endi ehtiyoj yo‘qligi bildirilgan edi. Xatda boshqa tushuntirish berilmagan, faqat federal agentliklarni yopish bo‘yicha Trampning ko‘rsatmalariga murojaat qilingan.

Ammo bu Trampning AQSH Global Media agentligini demontaj qilish bo‘yicha harakati bo‘yicha so‘nggi da’vo emasdi. O‘tgan hafta “Amerika ovozi”ning jurnalistlari bir nechta kasaba uyushmalari va “Chegara bilmas muxbirlar” matbuot erkinligi guruhi bilan birga “Amerika ovozi”ning yopilishini noqonuniy va Konstitutsiyaga zid ekani bo‘yicha sudga murojaat qilgandi. Mazkur ish bo‘yicha Amerika ovozi va kasaba uyushmalari jurnalistlarining da’vo arizasini 28 mart kuni AQSHning Manxettendagi okrug sudi sudyasi Jeyms Pol Etken ko‘rib chiqdi. Yakunda esa sudya Donald Tramp ma’muriyatining tahririyatni tugatishga urinishlarini 21 kunga to‘xtatdi. Da’voga ko‘ra, Oq uy o‘z harakatlari bilan, shu jumladan VoA ishchilarini ma’muriy ta’tilga yuborish bilan, AQSH Konstitutsiyasining birinchi tuzatishi bilan mustahkamlangan jurnalistlarning huquqlarini buzgan. Shu tariqa hozircha Tramp va Maskning “Ozodlik radiosi” va “Amerika ovozi” kabi medialarga qarshi ochgan urushi muvaffaqiyatsiz bo‘lmoqda. Mazkur ish misolida esa Trampning chegaradan chiqib ketayotgan ambitsiyalari cheklangani qaysidir ma’noda yaxshi xabar hamdir.