Fantast yozuvchi loyihalashtirgan Markaziy Osiyodagi shahar qayer edi?

Bundan 95 yil muqaddam, 1929 yilning 19 oktyabr kuni Tojikiston SSR Sovetlar qurultoyi respublika poytaxti Dushanbe shahrini “Stalinobod shahri deb qayta nomlash to‘g‘risida” qaror qabul qilgan edi. Keling, tarixni eslaylik va 1930-1940 yillardagi urushdan oldingi o‘n yillikda Stalinobod qanday ko‘rinishga ega bo‘lgani haqidagi suratlarni ko‘rib chiqaylik.

Poytaxt qurila boshlanganida, eski Dushanbe qishlog‘ida 200 kishi istiqomat qiladigan bir necha o‘nlab chodirlar bor edi. Stalinobodni loyihalashtirgan leningradlik me’morlar uni yagona me’moriy ansamblga aylantirishni rejalashtirgan va 30 yillarning oxiriga kelib shahar aholisi 100 ming kishigacha ko‘payishini hisoblashgan.

Lenin tomonidan Tojikiston davlat va ilmiy muassasalar, oliy va o‘rta o‘quv yurtlari, ma’muriy binolar qurish uchun tanlandi.

Bundan ham balandroq, tog‘lar etagiga yaqinroqda 1930 yilda kasalxonalar, pedagogika instituti, tibbiyot instituti va botanika bog‘ini joylashtirish rejalashtirilgan edi. Va barcha hududlarda yashil hududlar yaratilgan. Ko‘chalar ko‘kalamzorlashtirilgan hamda maydon, bog‘lar barpo etilgan. Dushanbega daraxtlar Toshkent, Suxumi va Sochidan keltirila boshlangan.

1940 yilga kelib Stalinobod shunchalik kengaydiki, u nafaqat Dushanbe qishlog‘i hududini egalladi, balki boshqa sobiq qishloqlarni ham o‘zgartirdi va egalladi: janubda – Shohmansur, shimolda – Sariosiyo. 1940 yilda Dushanbening o‘ng qirg‘og‘ida, Stalinobod yoshlari qo‘llari bilan yaratilgan qulay plyaj bilan jihozlangan “Komsomolskoye” ko‘li ochildi.

Shaharning janubiy qismi sanoat korxonalari uchun ajratilgan. Shu bilan birga, asosiy ustuvor yo‘nalishlar belgilandi – bu, birinchi navbatda, Stalinobod va uning atrofidagi tumanlarning barcha aholisini ish bilan ta’minlash.

Go‘sht kombinati, shoyi to‘qish kombinati, pivo, g‘isht, sement, yog‘ochga ishlov berish, kiyim-kechak zavodlari, mebel fabrikasi, charm, non, mexanika, avtomobilsozlik zavodlari qurilishi boshlandi. Ta’mirlash zavodi va boshqa korxonalar ishga tushdi.

Atigi 10 yil ichida Stalinobodda 20 dan ortiq yirik korxonalar qurildi. Poytaxtdagi sanoat korxonalari va qurilish ob’ektlarida ish o‘rinlari ko‘p bo‘lgan, biroq ishchilar yetishmagani uchun yaqin atrofdagi aholi punktlari va qishloqlar aholisini ishga taklif qilish zarur edi.

1937 yilda shahar ijroiya qo‘mitasining birinchi qarorlaridan biri – Stalinoboddagi ko‘chalarning nomlari va uylarni raqamlash to‘g‘risida qaror qabul qilindi.

Tojik-Pomir ekspeditsiyasi ishtirokchisi, professor N.A. Fedorovskiy 1934 yilda shunday yozgan edi:

“Shaharni qandaydir ilmiy fantastika me’mori rejalashtirgan. Uylar bir-biridan juda uzoq masofada qurilgan. Bog‘lari siyrak bo‘lgan keng ko‘chalar kilometrlab masofaga cho‘zilgan. Shahar, ehtimol, butun Osiyoning bo‘lajak poytaxti sifatida loyihalashtirilgan bo‘lsa-da, aslida u yettinchi ittifoq respublikasi – Tojikistonning kattaligi jihatidan kamtarona, ammo yaxshi qurilgan madaniyat markazi bo‘lishi kerak edi”.

Biroq bu uzoqqa bormadi. 1941-1945 yillardagi Ikkinchi jahon urushi tufayli Stalinobod (Dushanbe) shahri qurilishining ko‘plab rejalari to‘xtatilgan.