Фантаст ёзувчи лойиҳалаштирган Марказий Осиёдаги шаҳар қаер эди?

Бундан 95 йил муқаддам, 1929 йилнинг 19 октябрь куни Тожикистон ССР Советлар қурултойи республика пойтахти Душанбе шаҳрини “Сталинобод шаҳри деб қайта номлаш тўғрисида” қарор қабул қилган эди. Келинг, тарихни эслайлик ва 1930-1940 йиллардаги урушдан олдинги ўн йилликда Сталинобод қандай кўринишга эга бўлгани ҳақидаги суратларни кўриб чиқайлик.

Пойтахт қурила бошланганида, эски Душанбе қишлоғида 200 киши истиқомат қиладиган бир неча ўнлаб чодирлар бор эди. Сталинободни лойиҳалаштирган ленинградлик меъморлар уни ягона меъморий ансамблга айлантиришни режалаштирган ва 30 йилларнинг охирига келиб шаҳар аҳолиси 100 минг кишигача кўпайишини ҳисоблашган.

Ленин томонидан Тожикистон давлат ва илмий муассасалар, олий ва ўрта ўқув юртлари, маъмурий бинолар қуриш учун танланди.

Бундан ҳам баландроқ, тоғлар этагига яқинроқда 1930 йилда касалхоналар, педагогика институти, тиббиёт институти ва ботаника боғини жойлаштириш режалаштирилган эди. Ва барча ҳудудларда яшил ҳудудлар яратилган. Кўчалар кўкаламзорлаштирилган ҳамда майдон, боғлар барпо этилган. Душанбега дарахтлар Тошкент, Сухуми ва Сочидан келтирила бошланган.

1940 йилга келиб Сталинобод шунчалик кенгайдики, у нафақат Душанбе қишлоғи ҳудудини эгаллади, балки бошқа собиқ қишлоқларни ҳам ўзгартирди ва эгаллади: жанубда – Шоҳмансур, шимолда – Сариосиё. 1940 йилда Душанбенинг ўнг қирғоғида, Сталинобод ёшлари қўллари билан яратилган қулай пляж билан жиҳозланган “Комсомольское” кўли очилди.

Шаҳарнинг жанубий қисми саноат корхоналари учун ажратилган. Шу билан бирга, асосий устувор йўналишлар белгиланди – бу, биринчи навбатда, Сталинобод ва унинг атрофидаги туманларнинг барча аҳолисини иш билан таъминлаш.

Гўшт комбинати, шойи тўқиш комбинати, пиво, ғишт, цемент, ёғочга ишлов бериш, кийим-кечак заводлари, мебель фабрикаси, чарм, нон, механика, автомобилсозлик заводлари қурилиши бошланди. Таъмирлаш заводи ва бошқа корхоналар ишга тушди.

Атиги 10 йил ичида Сталинободда 20 дан ортиқ йирик корхоналар қурилди. Пойтахтдаги саноат корхоналари ва қурилиш объектларида иш ўринлари кўп бўлган, бироқ ишчилар етишмагани учун яқин атрофдаги аҳоли пунктлари ва қишлоқлар аҳолисини ишга таклиф қилиш зарур эди.

1937 йилда шаҳар ижроия қўмитасининг биринчи қарорларидан бири – Сталинободдаги кўчаларнинг номлари ва уйларни рақамлаш тўғрисида қарор қабул қилинди.

Тожик-Помир экспедицияси иштирокчиси, профессор Н.A. Федоровский 1934 йилда шундай ёзган эди:

“Шаҳарни қандайдир илмий фантастика меъмори режалаштирган. Уйлар бир-биридан жуда узоқ масофада қурилган. Боғлари сийрак бўлган кенг кўчалар километрлаб масофага чўзилган. Шаҳар, эҳтимол, бутун Осиёнинг бўлажак пойтахти сифатида лойиҳалаштирилган бўлса-да, аслида у еттинчи иттифоқ республикаси – Тожикистоннинг катталиги жиҳатидан камтарона, аммо яхши қурилган маданият маркази бўлиши керак эди”.

Бироқ бу узоққа бормади. 1941-1945 йиллардаги Иккинчи жаҳон уруши туфайли Сталинобод (Душанбе) шаҳри қурилишининг кўплаб режалари тўхтатилган.