Bosh prokuratura o‘zbekistonliklarni ogohlantirdi

O‘zbekistonda “charjbek” jinoiy sxemasi allaqachon keng tarqalib, bir qator tadbirkorlik sub’ektlari bunday noqonuniy xatti-harakatlardan jabr ko‘rmoqda. Bu haqda Bosh prokuratura ma’lum qildi.

“Charjbek” – bu karta egasi tomonidan xizmat ko‘rsatuvchi bank orqali karta operatsiyasiga e’tiroz bildirish va bekor qilish tartibi. Dastlabki himoya funksiyasiga qaramay, “chardjbek” mexanizmi noto‘g‘ri daromad ko‘rish uchun tobora ko‘proq foydalanilmoqda.

“Charjbek” tartibidan firibgarlik maqsadlarida foydalanish O‘zbekiston uchun hamon nisbatan yangi hodisa bo‘lib qolmoqda. Biroq huquqni qo‘llash amaliyotida bunday suiiste’molliklar uchun allaqachon aniq pretsedentlar mavjud.

Jumladan, mijoz internet-do‘kondan 8 million so‘mlik noutbukni bank kartasi orqali onlayn to‘lov orqali xarid qilgani qayd etilgan. Bir muddat vaqt o‘tgach, ushbu kartaning qonuniy egasi bunday operatsiyani amalga oshirmagani sababli xizmat ko‘rsatuvchi bankka to‘lovni qaytarish (“charjbek”) talabini bildirgan.

Bank bu mablag‘ni tovar sotuvchisi hisobidan chiqarib, mijozga 8 million so‘m qaytardi. Sotuvchi xaridni ma’lum bir to‘lovchi tomonidan amalga oshirilganini isbotlay olmadi, chunki u mijozni aniqlash uchun qo‘shimcha choralar ko‘rmagan.

Oqibatda bunday holatlarga tegishli choralar ko‘rilmagani uchun “charjbek” mexanizmidan kompaniyalar zarar ko‘rmoqda. Ayni paytda huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan “charjbek” firibgarligini tekshirish va oldini olishning aniq metodologiyasi ishlab chiqilmagan. 

Banklarda ham ushbu mexanizm bilan bog‘liq holatlarni aniqlash va tadbirkorlarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha hozircha maxsus tartiblar ham mavjud emas. 

Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2022 yilda chakana to‘lovlarning umumiy hajmida to‘lov kartalaridan foydalangan holda amalga oshirilgan operatsiyalar ulushi 65 foizga yetgan. Bu bilvosita “charjbek” potensial xavflarining ortib borayotganidan dalolat beradi. 

Odatiy firibgarlik sxemasidan farqli o‘laroq, “charjbek” tartibi to‘lovni qabul qilib oluvchining aybini isbotlashni talab qilmaydi. Mijozning olingan tovar/xizmatlarning yo‘qligi yoki kompaniya tomonidan firibgarlikda gumon qilingani haqidagi bayonotining o‘zi yetarli. Isbotlash majburiyati tadbirkor zimmasiga tushadi, bu masofaviy savdo sharoitida qiyin, ayniqsa, mijoz boshqa davlat fuqarosi bo‘lsa.

Sud amaliyotining tahlili “charjbek”dan noto‘g‘ri foydalanishning odatiy sxemalarini ko‘rsatadi:

•  keyinchalik qaytarib berish sharti bilan tovarlarni haqiqatda qaytarib bermasdan sotib olish;
•  o‘g‘irlangan deb e’lon qilingan karta orqali to‘lov qilish, qonuniy egasi tomonidan “charjbek” maqsadida;
•  boshqa fuqaroning kartasidan foydalanish;
•  yetkazib berish orqali xarid qilish, lekin go‘yoki qabul qilinmadi degan vaj orqali “charjbek” operatsiyasini amalga oshirish.

Qabul qilingan mablag‘larning qonuniyligini isbotlash vaqt va moliyaviy xarajatlar talab qiladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotishdan tashqari, bitimlar bo‘yicha tez-tez e’tirozlar kelib tushishi oqibatida kompaniyalar o‘z obro‘siga putur yetkazadi va jarimalar to‘lashiga olib keladi.

“Charjbek” orqali yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavflarni minimallashtirish uchun mutaxassislar quyidagilarni tavsiya qiladilar:

•  birinchidan, to‘lovni amalga oshirishda to‘lovni amalga oshiruvchilarni to‘liq tekshirish;
•  ikkinchidan, xaridor to‘g‘risidagi va sotib olish parametrlari haqidagi ma’lumotlarni yozib olish.