Hindular himoyachisining jazosi almashtirildi. U aslida kim edi?

Oq uyning sobiq rahbari Jo Bayden AQSH prezidentligidan ketishidan oldin amerikalik hindularning huquqlari himoyachisi Leonard Peltiyerning jazosini almashtirdi. Bu haqda NBC News xabar berdi.

Peltiyer Federal tergov byurosining ikki agentini o‘ldirishda ayblanib, ikki martalik umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi va qariyb 50 yil qamoqda o‘tirdi. Oq uy yonida muntazam ravishda uni qo‘llab-quvvatlovchi piketlar o‘tkazilardi va sovet maktab o‘quvchilari uni ozod qilishni talab qilib xat yozardi.

Leonard Peltiyer 1976 yilning fevral oyida hibsga olingan va 1977 yilning aprel oyida Fargo (Shimoliy Dakota) sudi uni ikki martalik umrbod qamoq jazosiga hukm qilgan.

2025 yil 20 yanvarda AQSHning sobiq prezidenti Jo Bayden Peltiyerning qamoq jazosini uy qamog‘i bilan almashtirdi. Peltiyer texnik jihatdan hali ham mahbus bo‘lib qolmoqda, uning aybi bartaraf etilmagan. Ammo 80 yoshli faol umrining qolgan qismini uyda o‘tkazadi.

Mahalliy amerikaliklarning huquqlari uchun kurash

1970 yillarda AQSHda tub amerikaliklarning o‘z huquqlari uchun kurashi avjiga chiqdi.

1968 yilda fuqarolik faollari “Amerika hindularining harakati” (American Indian Movement)ni tuzdi. Avvaliga ular tinch norozilik namoyishlari bilan cheklandi – ular federal hokimiyat va hindular o‘rtasidagi munosabatlarni qayta ko‘rib chiqishni yoqlab, yurishlar va piketlar o‘tkazdi. Qabilalar vakillari XIX asrda tortib olingan (yoki ijaraga olingan) yerlarni qaytarishni talab qildi. Ammo faollar tez orada so‘zdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakatga o‘tdi.

1969 yilda o‘zini “Hamma qabilalarning hindulari” deb atagan guruh Alkatras orolidagi tashlandiq qamoqxonani egallab oldi va uni deyarli ikki yil ushlab turdi. Faollar 1868 yilda AQSH hukumati va Lakota qabilasi o‘rtasida tuzilgan shartnomani tilga oldi, unda foydalanilmayotgan barcha federal yerlarni bir paytlar ularni bosib olgan mahalliy xalqlarga qaytarish nazarda tutilgan.

Alkatrasning qo‘lga olinishi Vashingtonni muzokaralar olib borishga va mahalliy xalqlarga ko‘proq muxtoriyat va’da qilishga majbur qildi.

Alkatrasdagi faoliyat qo‘lga olinganning ikkinchi yilida barbod bo‘ldi: agar dastlab hindularga Gollivud yulduzlari yordam bergan bo‘lsa (masalan, Jeyn Fonda va Marlon Brando), keyin jamoatchilik tomonidan qo‘llab-quvvatlanish yo‘qoldi. 1971 yilning iyun oyida politsiya qolgan faollarni oroldan chiqarib yubordi.

Biroq, Alkatras muhim pretsedentga aylandi: keyingi barcha harakatlar ushbu voqealardan ilhomlantirildi.

1972 yilda “Amerika hindulari harakati” “Buzilgan shartnomalar izi” deb nomlangan yurish o‘tkazdi. Karvon Minnesota shtatidagi Sent-Pol shahridan jo‘nab, noyabrgacha Vashingtonga yetib keldi. Faollar Hindular ishlari bo‘yicha byuro binosini egallab oldi, shundan so‘ng politsiya bilan to‘qnashuvlar boshlandi. Qarama-qarshilik bir hafta davom etdi, keyin rasmiylar namoyishchilar talablarining bir qismiga rozi bo‘ldi.

Bir necha oydan kamroq vaqt o‘tgach, eskalatsiya boshlandi. 1973 yilning fevral oyida “Amerika hindulari harakati” Pine Ridge qo‘riqxonasida (Janubiy Dakota) “Wounded Knee” (Yaralangan tizza qirg‘ini) aholi punktini egallab oldi. Buning sababi Oglala qabilasidagi ichki mojaro edi, ammo tez orada qarama-qarshilik federal darajaga yetdi.

Politsiya va Federal tergov byurosi aholi punktini o‘rab oldi, qurolli faollar qarshilik ko‘rsatdi. Otishmalar uch oy davom etdi va ikki kishi, jumladan Oglala rahbari Baddi Lamont federal agentlar tomonidan o‘ldirildi. Keyin qirg‘indagi voqealar keng rezonansga sabab bo‘ldi: masalan, norozilik belgisi sifatida Marlon Brando “Oskar”da ko‘rinmadi va uning o‘rniga faol Sashin Littlfezerni yubordi. 

Ikki FTB agentining o‘ldirilishi

Pine Ridge qo‘riqxonasidagi vaziyat keskinligicha qoldi. Oglala qabilasini federal hokimiyat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Richard Uilson boshqargan. 1970 yillarda u siyosiy muxoliflarni, jumladan, “Amerika hindulari harakati” a’zolarini bostiradigan qurolli militsiya tuzdi.

1975 yil 26 iyunda ikkita noma’lum mashina Pine Ridge'ga yetib keldi. Ularni FTB agentlari Ronald Uilyams va Jek Kuler boshqargan, ular gumon qilingan o‘g‘rini qidirishga kelgan. Noma’lum sharoitlarda agentlar va faollar o‘rtasida otishma sodir bo‘lib, unda hukumat amaldorlari va bir mahalliy aholi halok bo‘ldi.

Asosiy gumondor taniqli faol Leonard Peltiyer edi: tergov uning miltig‘i federal agentlarni otish uchun ishlatilgan degan xulosaga keldi.

Peltiyer avvalroq qotillikda gumonlanib qidiruvda bo‘lgan (bu ayblovlar keyinchalik dalil yo‘qligi sababli olib tashlangan).

FTB agentlarining o‘limidan so‘ng u Janubiy Dakotadan Kanadaga qochib ketgan, ammo keyin hibsga olingan va AQSHga ekstraditsiya qilingan. 1977 yilda sud unga hukm chiqardi.

“Leonard Peltiyerni ozod qiling!”

Peltiyer ishida ko‘plab ochilmay qolgan jihatlar bor edi. Asosiy guvohning aytishicha, u FTB tahdidlariga qaramasdan ko‘rsatma bergan, ekspertiza bir nechta miltiq borligini aniqlagan, yana ikki gumonlanuvchi dalil yo‘qligi sababli qo‘yib yuborilgan.

Peltiyer bu yillar davomida o‘z aybini tan olmadi. U otishmada ishtirok etganini yashirmadi, lekin FTB agentlarini shaxsan o‘ldirmaganini ta’kidladi.

Peltiyer qamoqda o‘tkazgan deyarli 50 yil davomida xalqaro inson huquqlari tashkilotlari faol harakat qildi. (masalan, Xalqaro amnistiya) va dunyoga mashhur ko‘plab taniqli shaxslar: Nelson Mandela va Ona Tereza, Dalay Lama, Sting va Madonna, Jorjio Armani va Yoko Ono. Ammo SSSRda bu yordam butun mamlakat darajasiga yetdi.

Sovet Ittifoqida akademik Yevgeniy Velixov boshchiligidagi Leonard Peltiyerni qo‘llab-quvvatlash qo‘mitasi tuzildi.

Sovet matbuoti muntazam ravishda Amerika hukumatini irqchilikda ayblovchi va hind huquqlari uchun kurashuvchini zudlik bilan ozod qilishga chaqiruvchi maqolalar chop etardi. Maktab o‘quvchilari va talabalar Peltiyerni himoya qilish uchun xat yozardi va “Komsomolskaya pravda” hatto bunday xabarlar uchun maxsus blankalarni chop etdi – ularni kesib tashlash va AQSH yoki Amerika elchixonasiga yuborish mumkin edi.

Peltiyerning rafiqasi Stefani SSSRga keldi va kashfiyotchilar va mehnat jamoalari bilan uchrashuvlar o‘tkazdi.

1986 yilda Peltiyer qamoqda ko‘rish qobiliyatini yo‘qotayotganini aytdi. Bir muncha vaqt o‘tgach, sovet diplomatlari Amerika hukumati SSSR oftalmologlariga mahbus bilan uchrashishga ruxsat berishini ta’minladi. Amerikalik hamkasblari bilan birgalikda sovet shifokorlari Peltiyerni tekshirib, unga davolanishni buyurdi.

SSSR parchalanganidan keyin Peltiyerni Moskvada eslab qolishmadi. Vaqti-vaqti bilan faqat Rossiya Tashqi ishlar vazirligi uning ismini AQSHdagi inson huquqlari bo‘yicha hisobotlarida “Dissidentlarni ta’qib qilish” bo‘limiga kiritgan.

Shu bilan birga, yaqin vaqtgacha AQSHda faollar tomonidan Peltiyerni qo‘llab-quvvatlovchi norozilik namoyishlari muntazam ravishda o‘tkazilib kelindi: Oq uy yaqinidagi piketchilar 2024 yilda 80 yoshni qarshilagan faolni zudlik bilan ozod qilishni talab qilgandi.