Agar Erdog‘an mag‘lubiyatga uchrasa, Turkiyada demokratiya yana tiklanishi mumkin – “The Economist”

Turkiyani 2003 yildan beri boshqarib kelayotgan Rajab Toyib Erdo‘g‘an ilk marta mag‘lubiyatga uchrashi mumkin. Bu haqda “The Economist” nashrining “Yetakchilar” bo‘limidan joy olgan “Bu yilgi eng muhim saylovlar” sarlavhasi ostida chop etilgan maqolada gap boradi.

Nashr Erdo‘g‘anning boshqaruvini “avtokratik” deb atagan va agar u mag‘lub bo‘lsa, bu Turkiyada eroziyaga uchragan demokratiyani tiklash mumkinligini ko‘rsatishini ma’lum qilgan.

“Saylov natijasi qil ustida turibdi. Aksariyat so‘rovlar Erdo‘g‘anning kichik farq bilan ortda qolganini ko‘rsatmoqda. Agar u yutqazsa, bu global oqibatlarga olib keladigan ajoyib siyosiy burilish bo‘lardi. Turk xalqining saylovdan keyingi hayoti ehtimol biroz qo‘rqinchliroq, lekin erkin va – vaqt o‘tishi bilan yanada farovon bo‘lardi. 
Yangi hukumat G‘arb bilan buzilgan munosabatlarni tiklaydi. Turkiya NATO a’zosi, ammo janob Erdo‘g‘an davrida Yaqin Sharqda buzg‘unchi kuch paydo bo‘ldi va Turkiya rahbari Rossiya bilan yaqinroq aloqalar o‘rnatishga intildi”, degan nashr.

Maqolada shuningdek, Osiyo, Yevropa va Yaqin Sharq chorrahasida joylashgan 85 million kishilik o‘rtacha daromadli mamlakat bo‘lgan Turkiyada butun dunyodagi avtokratlar singari, Erdo‘g‘an ham yomon siyosatni jilovlaydigan va kuzatuvchi institutlarni muntazam ravishda zaiflashtirib, o‘z hokimiyatini mustahkamlagani yozilgan.

“Uning muxoliflari hukumatning batafsil rejasiga ega olti partiyali ittifoq tiklashga va’da bermoqda.

Qudratni kuch bilan egallab turishning ko‘plab yomon oqibatlaridan janob Erdo‘g‘anning iqtisodiy siyosati oddiy turklarga eng ko‘p zarar keltirdi. Ikki yil ichida u go‘yoki mustaqil deb hisoblangan markaziy bankning uchta boshqaruvchisini ishdan bo‘shatdi, o‘zining layoqatsiz kuyovini moliya vaziri etib tayinladi va shundan so‘ng bankni bema’ni bo‘sh pul-kredit siyosatiga majbur qildi. Bu o‘sishni ancha barqaror ushlab turdi, biroq buning natijasida o‘tgan yili inflyatsiyaning 86 foizga yetishiga olib keldi va hali ham 40 foizdan ancha yuqori (rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, bu ishonchsiz bo‘lishi mumkin). Saylovchilar piyoz narxi ikki yil ichida o‘n barobar ko‘tarilganidan norozi”, deya o‘z tahlillari bilan bo‘lishgan “The Economist” nashri.

Qolaversa, nashr prezidentlik saylovlarida muxolifat nomzodi Kemal Qilichdoro‘g‘lini qo‘llab-quvvatlashini yashirmagan.

“U g‘alaba qozonsa, bank mustaqilligini tiklashga va inflyatsiyani bir xonali raqamga tushirishga va’da berdi va bu, nasib qilsa, xorijiy investitsiyalar tushishini ham to‘xtatadi. Ammo hozirda nafaqat iqtisodiyot, balki demokratiya ham tuzatishlarga muhtoj.
Boshqa ko‘plab yetakchilar singari, janob Erdo‘g‘an ham sud tizimini qo‘l ostidagi huquqiy tayinlash kengashi bilan kastratsiya qildi. U ommaviy axborot vositalarini qisman qo‘rqitish bilan shug‘ullandi. U 2017 yilda konstitutsiyaviy o‘zgarishlar bilan parlamentni chetlab o‘tdi, bu unga farmon bilan boshqarish vakolatini berdi. Janob Qilichdoro‘g‘li esa buni o‘zgartirishga va’da beradi”, deya Erdo‘g‘anning xatolarini sanashda davom etilgan maqolada.

Bundan tashqarii Erdo‘g‘an prokurorlar orqali faollar va siyosatchilarni “terrorizm”da soxta ayblovlar bilan qo‘rqitishda, kurdlarning asosiy partiyasi yetakchisini siyosiy mahbus sifatida qamoqqa olishda “ayblagan”.

Maqolada yozilishicha, Istanbul merini (muxolifatchi) qamoq va siyosat bilan shug‘ullanishi taqiqlanadi. Sobiq hukumatning og‘ir vaznli vakillari prezidentni tanqid qilishdan qo‘rqishadi va uni pichirlab muhokama qilishdan oldin anonimlikni talab qilishadi. Bularning barchasi esa Erdo‘g‘an qayta saylansa yomonlashishi, lekin mag‘lub bo‘lsa, tezda yaxshilanadi.

“Muxolifatning g‘alabasi Turkiyaning qo‘shnilari uchun ham foydali bo‘ladi va G‘arb uchun katta geosiyosiy oqibatlarga olib keladi. Turkiya shu kunlarda Yevropaning qolgan qismidan deyarli butunlay uzoqlashdi, garchi nominal jihatdan u hali ham Yevropa Ittifoqiga kirish uchun nomzod bo‘lsada, bu hech qachon amalga oshmasligi mumkin. Lekin Prezident Qilichdoro‘g‘li Yevropa Inson huquqlari sudining qarorlariga rioya qilishga va Erdo‘g‘anning siyosiy mahbuslarini ozod qilishga va’da beradi. Yevropa esa bunga javoban turklar uchun uzoq vaqtdan beri to‘xtatib qo‘yilgan viza dasturini qayta tiklash, Turkiyaning Yevropa Ittifoqi yagona bozoriga kirishini tezlashtirish va tashqi siyosat masalalarida yaqinroq hamkorlik qilishi mumkin.

Qolaversa, rahbarning almashishi bilan Turkiyaning NATO bilan kelishmovchiligi tuzalishni boshlashi kerak. Uning Shvetsiyaning alyansga kirishiga to‘siq qo‘yishi bekor qilinadi. Erdo‘g‘anning Vladimir Putin bilan o‘zaro yaqin aloqalari va Suriyadagi kurd kuchlariga hujumlari tufayli zaharlangan Amerika bilan munosabatlar yaxshilanadi”, deya umid qilinadi maqoladi.

Biroq, “The Economist” yangi Turkiya Erdo‘g‘anning Ukrainaga nisbatan ingichka arqonda yuradigan siyosatini qo‘llab-quvvatlashda davom etishi kerak, degan fikrda. Bunda Ukrainaga dronlarni yetkazib berishda davom etish, lekin Rossiyaga qarshi sanksiyalarga qo‘shilmaslik siyosati nazarda tutilgan.

“Eng muhimi, muxolifatning g‘alabasi butun dunyo bo‘ylab demokratlar uchun muhim signaldir. Global miqyosda tobora ko‘payib borayotgan avtokratlar demokratiyani to‘liq yo‘q qilmasdan, o‘z hokimiyatini cheklovchi qoidalar va institutlarni olib tashlash orqali unga putur etkazmoqda. “V-Dem” tadqiqot tashkiloti hisob-kitoblariga ko‘ra, Sovuq Urush oxiridagi 40 ta davlatdan farqli ravishda hozirda ellik oltita mamlakat “saylov avtokratiyasi” toifasiga kiradi va bu ro‘yxat kengayishi mumkin”, deb yozilgan “Yilning eng muhim saylovlari” maqolasida.

Turkiya muxolifati milliy ittifoqi allaqachon ko‘p yutuqlarga erishdi. Nashr muholifat vakili Kilichdoro‘g‘lini garchi biroz zerikarli bo‘lsada, qat’iyatli konsensus yaratuvchi va anchagina kamtarligini, ya’ni raqibining butunlay teskarisi ekanini eslatgan.

“Janob Erdo‘g‘an hokimiyatning dastlabki yillarida bir qancha xayrli ishlarni amalga oshirdi, biroq haddan tashqari kuchning doimiy ravishda to‘planishi, odatdagidek, uning bu yutuqlarini xira qildi”, deya yakun yasalgan maqolaga.

Eslatib o‘tamiz, avvalroq Erdo‘g‘an Qilichdoro‘g‘lini AQSH Prezidenti Jo Baydendan ko‘rsatma olganilikda ayblagan edi.