Россия янги “қиёмат қуроли”ни тестдан ўтказди. “Буревестник” қанчалик даҳшатли?

АҚШ ва Россия Донецк масаласида келишувга эриша олмаганидан 1 кун ўтар-ўтмас музокаралар ўрнини қуроллар намойиши ва санкциялар эгаллади. Хусусан, 21 октябрь куни Россия Шимолий муз океани, Баренц денгизи ва Кора денгиз ўртасида жойлашган Новая Земля ҳудудида шов-шувли ракета синовини ўтказди. Ядровий қуролларни ташишга ихтисослашган ва чексиз масофага парвоз қила олиши айтилаётган ушбу ракета турли номларга эга. Уни руслар "Буревестник", европаликлар эса "Skyfall" деб аташади. Номларнинг мазмуни деярли бир хил. Ўзбек тилида "Ёмғирли бўрон" ёки "Бўрон қуши" деб аташ мумкин. Хуллас, бугун машҳур қўшиқ Аделнинг деярли бутун дунё биладиган мусиқаси "Skyfall" ҳақида эмас, балки жаҳоннинг турли бурчакларида энди машҳурликка эришиши кутилаётган шу номдаги қиёмат қуроли тўғрисида сўз юритилади.

У қандай қурол?

21 октябрь куни ўтказилган "Буревестник" ракетаси синови ҳақидаги расмий маълумотлар 26 октябрга келиб очиқланди. Путин ҳарбий либосда кўриниш бериб, Бош штаб бошлиғи Валерий Герасимовга мазкур қуролни керакли жойларга жойлаштириш вазифасини юклади. Бу ракетанинг салоҳияти, унинг синови қандай ўтгани ҳақида, асосан, Герасимовнинг ўзи маълумот берган. Унга кўра, сўнгги синовда ракета нақд 15 соат давомида ҳавода тура олган ва 14 000 км масофани босиб ўтган. Бу эса у Россиянинг исталган жойида учган тақдирда Нью-Йорк ёки Вашингтонга қийинчиликларсиз етиб боришини кўрсатади. Путин ҳам қисқа қилиб, "Буревестник чексиз масофага уча олиши, уни тутиб оладиган ҳаво мудофаа тизими йўқ эканини" даъво қилди.

Аммо мутахасислар бу ракетанинг салоҳиятини Путин мақтаганчалик жуда чексиз деб ҳисобламайди. Очиқ манбаларда "Буревестник" ҳақида учалик ҳам яхши баҳолар мавжуд эмас. Масалан, Ядровий таҳдид ташаббуси гуруҳининг маълумотларига кўра, "Буревестник"нинг сўнгги йиллардаги синовлари жуда ёмон якунлаган. Жумладан, 13 та синовдан фақатгина иккитаси қисман муваффақият қозонган. Бунданда ёмони, 2019 йилда Оқ денгиз флоти базасида "Буревестник" синови пайтида портлаш содир бўлади. Бунинг оқибатида беш нафар ядро муҳандиси ва икки ҳарбий хизматчи ҳалок бўлади. Ростдан ҳам Россия томонининг бу ракета синовлари ҳақида эълон қилган сўнгги йиллардаги расмий баёнотларига назар ташланса, "Буревестник"нинг муваффақиятли синовлари ҳам бўлганига ишониш мумкин. 

Чунки бу ракета ҳақидаги илк гап-сўзлар 2018 йилда чиққан. Шундан 5 йил ўтибгина, 2023 йил октябрь ойида ракетанинг муваффақиятли синовдан ўтгани эълон қилинган. Агар иккинчи омадли якун 2025 йилда амалга оширилди десак, "Буревестник" ҳақиқатан ҳам атиги икки бор муваффақиятли синовдан ўтган деган маълумотларга қўшилса бўлади. Шу боис, Москванинг оғзи қулоғидалигига қарамай, мазкур ракета Путин даъво қилганидек салойиҳиятга эгами ёки йўқ, бу ҳозирча номаълумлигича қолмоқда.

"Буревестник" ростдан ҳам хавфлими?

Икки америкалик тадқиқотчи 2024 йилда ракетанинг эҳтимолий жойлаштирилиш жойини Вологда-20 ёки Чебсара деб номланган ядровий каллак сақлаш жойи ёнида эканлигигини тахмин қилишган. Бу нуқталар эса Москвадан 475 км шимолда жойлашган. Унинг ядровий ҳаракатлантирувчи кучга эгалиги ёқилғи миқдори билан чекланган анъанавий турбореактив ёки турбофанли двигателларга қараганда анча узоқроққа учиш имконини беради. Бу унга нишонга тегмасдан олдин узоқ вақт "секин юриш"ини таъминлайди. Ядровий таҳдид ташаббуси ташкилоти у бир неча кун давомида ҳавода қолиши мумкинлигини такидламоқда. 2019 йилда шу ташкилот “Буревестник” бир вақтнинг ўзида кўплаб ядровий жанговар каллакларни олиб юриши, паст баландликда ер шарини айланиб чиқиши, ракетага қарши мудофаа тизимларидан қоча олиши ва жанговар каллакларни олдиндан айтиб бўлмайдиган жойга ташлаб юбориши мумкинлиги ҳақида ҳисобот эълон қилган.

Баъзи Ғарб мутахассисларининг таъкидлашича, “Буревестник”нинг паст тезлиги уни аниқлаш имконини беради ва у парвозда қанча узоқ турса, шунча заифлашади. Аммо ўша пайтда бу даъволарга жавобан, россиялик ҳарбий эксперт Алексей Леонков "Буревестник" тажовузкор мамлакатларни тош даврига олиб бориб, уларнинг ҳарбий ва фуқаролик инфратузилмасини бутунлай йўқ қилади, дея баёнот берганди. Халқаро стратегик тадқиқотлар институти эса 2021 йилда "Буревестник"нинг тахминий масофаси 20 000 км гача бўлишини айтган. Бундан ташқари, у 50 метрдан 100 метргача бўлганлиги, бу анъанавий круиз ракетасидан анча паст бўлгани боис, ҳаво мудофааси радарларининг уни аниқлашини қийинлаштириши ҳам тан олинган.

Путин ва Трамп ўртасида жарлик ҳосил бўлди

Ракета синови ва ундан кейин Россиянинг икки асосий йирик нефть компанияларига қарши қўйилган санкциялар фонида Кремль ва Оқ уй орасидаги масофа анча узоқлашди. Трамп ва Путин маъмурияти ўртасида катта жарлик ҳосил бўлмоқда. Бу ҳам етмаганидек, Россия Президенти АҚШ билан плутонийни утилизация қилиш бўйича тузилган битимни бекор қилиш тўғрисидаги қонунни имзолади. Давлат думаси ушбу қарорни жорий йилнинг 8 октябрида маъқуллаганди. 22 октябрь куни эса уни Федерация кенгаши ҳам тасдиқлагач, Путин сўнгги имзони орадан 5 кун ўтиб, 27 октябрда қўйди. 

Маълумот учун, плутонийни утилизация қилиш ҳақидаги келишув 2000 йилда имзоланган бўлиб, мазкур битим 2011 йилда ратификация қилинган. Унга кўра, Россия ва АҚШ ядровий арсеналларни қисқартиришдан сўнг қолган 34 тонна ҳарбий мақсадли плутонийни утилизация қилиш мажбуриятини олган. Аслида 2016 йилда Путин фармони билан битимнинг амал қилиши маълум вақтга тўхтатилган. Сабаб сифатида АҚШнинг Россияга нисбатан санкциялар жорий этгани, Украинани қўллаб-қувватлаш тўғрисидаги қонунни қабул қилгани, НАТОни шарққа кенгайтиргани, АҚШ ҳарбий иштирокининг Шарқий Европа давлатларида кучайгани ва шунингдек, плутонийни утилизация қилиш тартибини Россиянинг розилигисиз ўзгартиришга урингани кўрсатилган.

Россия битимни қайта тиклаш учун бир қатор шартларни қўйган. Лекин бу шартлар ультиматумдан деярли фарқ қилмайдиган ва бугунги Россиянинг қўпол ташқи сиёсатида намоён бўладиган талабларидан деярли фарқ қилмасди. Унда 2000 йил 1 сентябрдан кейин НАТОга қўшилган давлатлардаги АҚШ ҳарбий инфратузилмасини қисқартириш, 2012 йилда қабул қилинган "Магнитский тўғрисидаги қонун"ни ва 2014 йилда қабул қилинган "Украина эркинлигини қўллаб-қувватлаш тўғрисидаги қонун"ни бекор қилиш, шунингдек, Россияга қарши санкцияларни олиб ташлаш ва улар келтирган зарарни қоплаш назарда тутилган. Бу ўз йўлига, аммо плутоний масаласи нега муҳим экани алоҳида мавзу. Чунки бу бирикма нафақат ҳарбий жиҳатдан балки атроф-муҳитнинг ифлосланиши нуқтаи- назаридан ҳам дунё учун хавфли. Биринчи навбатда, ундан келиб чиқадиган ифлосланиш нафас олиш ва юрак-қон томир касалликлари каби турли касалликларга олиб келиши туфайли плутоний инсон саломатлигига жуда катта салбий таъсир кўрсатади. 

Аммо ифлосланиш инсонларга бевосита таъсир билан чекланмайди. Бундан ташқари, ўрмонлар, дарёлар ва бошқа табиий ресурсларга ҳам зарар етказади, экологик мувозанатни бузади. Шунингдек, унинг иқтисодиётга ҳам зарари мавжуд. Плутоний ортидан келадиган хавф соғлиқни сақлаш ва унумдорликнинг йўқолиши каби молиявий харажатларга олиб келиши мумкин. Лекин ядровий мақсадларда уран асосий модда бўлишига қарамай, унинг муқобили сифатида плутоний тез-тез афзал кўрилади. Сабаби, плутонийнинг энергия зичлиги уранникига қараганда анча юқори. Бу эса уран билан бир хил миқдорда энергия ишлаб чиқариш учун камроқ плутоний талаб қилиниши, мазкур муқобил вариант унинг иқтисодий жиҳатдан фойдали эканини англатади. Бундан ташқари, Плутоний тез реакторлар учун кўпроқ мос келади, улар анъанавий реакторларга қараганда самаралироқ ва камроқ ядровий чиқиндилар ишлаб чиқаради.
Шунинг учун, плутоний хавфини доим эътибор марказидан қочирмаслик лозим. Бу модда ҳаддан ортиқ радиоактив бўлиб, доим жиддий ишлов бериш ва йўқ қилиш каби муаммоларини келтириб чиқаради. Шунингдек, Плутоний-239 ядровий қуроллар ишлаб чиқаришда ишлатилиши мумкин. Бу эса уларнинг тарқалиши билан боғлиқ хавотирларни келтириб чиқаради. Шунинг учун, плутонийнинг афзалликлари кўп бўлса-да, уларнинг ортидан келиб чиқадиган жиддий хавфларни ҳам унутмаслик лозим.

Осиёни кезиб чиқаётган Дональд Трамп эса бу жараёнларни кескин танқид қилиб, мавқедоши Путинни ракеталарни синовдан ўтказиш ўрнига Тинчлик келишуви имзолашга чақирди. У 27 октябрь куни Малайзиядан Японияга учаётганида самолёт бортида журналистларга интервью бериб, "Буревестник" синовига жавобан АҚШ анча олдин Россия соҳиллари яқинида "дунёдаги энг яхши" атом сувости кемасини жойлаштирганини эслатди. 

"Улар биз билан ўйин ўйнашмайди, биз ҳам улар билан ўйнамаймиз. Биз доимий равишда ракета синовларини ўтказамиз, аммо айтганимдек, бизда ядровий сувости кемаси бор. Мен Путин айтган гапларни ўринли деб ҳисобламайман. У бир ҳафтада тугаши керак бўлган, лекин тўрт йилдан бери давом этаётган урушни тугатиши керак эди. У шу иш билан шуғулланиши керак, ракета синовлари билан эмас", деди Трамп.

АҚШда бўлиб турган Россия президентининг махсус вакили, Россия тўғридан тўғри инвестициялар жамғармаси раҳбари Кирилл Дмитриев эса америкаликларга "Буревестник" синовлари ҳақидаги маълумотларни шахсан ўзи тақдим қилганини айтди. 

АҚШ молия вазири Скотт Бессент эса Путиннинг махсус вакилини "Россия пропагандачиси" деб атади. У CBS News бошловчиси Маргарет Бреннанга россиялик пропагандачи айтган гапларни тарқатиш ўринли бўлмаслиги, у аслида бундан бошқа ҳеч нарса айта олмаслигини таъкидлади. Ҳа, Трампнинг Путинга йўллаётган танқидлари, ядровий таҳдидлари, Бессент каби юқори даражали мулозимнинг Путиннинг махсус вакилига берган тарифи Россия ва АҚШ муносабатлари яна зиддиятли даврга қайта бошлаганини кўрсатмоқда. Бир неча ойлар олдин аста-секин ижобий томонга ўзгаришни бошлаган икки томонлама алоқалар бугунга келиб яна ўзининг эски ҳолатига қайтди. Шу давр ичида бутун дунё бир нарсага гувоҳ бўлди. Трамп ва унинг маъмуриятидагилар Путин ва Россия мулозимларига АҚШнинг олдинги ҳукуматидан фарқли равишда жҳуда яхши муносабатда бўлди. Аммо Кремль бундан вақт ютиш ва Украинадаги босқинни кучайтириш мақсадида фойдаланди. Якунда эса  MAGAчиларнинг сабр косаси тўлди. Бессентнинг баёноти эса бу тугаган сабрни яққол кўрсатди.