ЕИ ва МО етакчилари Самарқандда нималарга келишиб олди?

Бугун, 4 апрель куни Самарқандда бўлиб ўтган “Марказий Осиё – Европа Иттифоқи” биринчи саммитида минтақалар етакчилари қатор масалалар бўйича келишувга эришди. Саммит натижалари унинг якуни бўйича қабул қилинган қўшма декларацияда ўз аксини топди. 

Ҳужжатда қайд этилишича, Қозоғистон, Қирғиз Республикаси, Тожикистон, Туркманистон, Ўзбекистон ҳамда Европа Иттифоқи раҳбарлари ўзгариб бораётган глобал ва минтақавий геосиёсий шароитда ҳамкорликни чуқурлаштиришга содиқлигини яна бир бор тасдиқлаган ҳолда, Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги муносабатларни стратегик шериклик даражасига кўтаришга қарор қилган. 

“ЕИ 2019 йилда қабул қилинган Марказий Осиё бўйича стратегия мақсадларига содиқлигини яна бир бор тасдиқлади. 2023 йил 23 октябрда Люксембургда қабул қилинган “ЕИ ва Марказий Осиё ўртасидаги алоқаларни чуқурлаштириш бўйича Қўшма йўл харитаси” мазкур стратегияни амалиётга жорий этишда фойдали бўлди. Биз 2022 йилда Остона ва 2023 йилда Чўлпон-отада бўлиб ўтган Марказий Осиё давлат раҳбарлари ва Европа Кенгаши президенти ўртасидаги юқори даражадаги учрашувлар, шунингдек, 2025 йил 27 март куни Ашхободда ўтказилган ЕИ – Марказий Осиё Ташқи ишлар вазирлари учрашувининг ушбу саммитга тайёргарликдаги ўрни ва аҳамиятини эътироф этдик. Эришилган ютуқларни мамнуният билан қабул қилиб, бу борадаги суръатни сақлаб қолиш муҳимлигини таъкидладик”, дейилади қўшма декларацияда.

Шунингдек, етакчилар тинчлик, хавфсизлик ва демократия йўлида ҳамкорлик қилишга содиқлигини билдирган. Барча давлатларнинг халқаро миқёсда тан олинган чегаралари доирасида мустақиллиги, суверенитети ва ҳудудий яхлитлигига ҳурмат кўрсатишни, БМТ Низоми ва халқаро ҳуқуқ тамойилларга тўлиқ риоя қилишни тасдиқлаган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низоми тамойилларига мувофиқ, Украинада имкон қадар тезроқ адолатли, барқарор ва кенг қамровли тинчликка эришиш муҳимлиги таъкидланган. Иштирокчи давлатлар томонидан ЙХҲТ (Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти) тамойилларига риоя қилиниши лозимлиги урғуланган.

“Барча давлатлар ўзаро муносабатларда куч ишлатиш ёки куч билан таҳдид солишдан тийилиши, халқаро гуманитар ҳуқуққа амал қилиши ва можароларни тинч йўл билан ҳал қилиши кераклигини яна бир бор тасдиқладик”, дейилади ҳужжатда.

Саммит иштирокчилари худди шу контекстда, юқоридаги тамойилларга, хусусан барча давлатларнинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигига халқаро ва минтақавий доирадаги ҳар қандай форумларда ҳурмат кўрсатиш, шунингдек, бу тамойилларга зид ҳаракатлардан тийилиш мажбуриятини олган.

“Худди шу руҳда, БМТ Хавфсизлик Кенгашининг 541(1983) ва 550(1984)-сонли резолюцияларига содиқлигимизни яна бир бор тасдиқладик. Минтақавий ҳамкорлик тузилмалари доирасида иштирок этишда ушбу халқаро тамойилларга риоя қилиниши кераклигини таъкидладик – бу эса ЕИ ва Марказий Осиё ўртасидаги муносабатлар ривожида муҳим аҳамиятга эга. Шу муносабат билан Туркманистон ўзининг халқаро мажбуриятларини доимий бетарафлик мақоми тамойилларига қатъий мувофиқ амалга оширишини эслатди.

Тобора мураккаблашаётган дунёда, биз умумий хавфсизлик таҳдидларини ҳал қилиш йўлида янги ҳамкорлик имкониятларини кўриб чиқишга тайёрлигимизни билдирдик. Шунингдек, икки томонлама, минтақавий ва кўп томонлама даражада кибертаҳдидлар ва гибрид таҳдидлар, кимёвий, биологик, радиологик ва ядровий (CБРН) таҳдидлар, радикаллашув ва терроризмнинг олдини олиш ва унга қарши курашиш, чегара хавфсизлигини мустаҳкамлаш, гиёҳванд моддалар ва одам савдосининг олдини олиш борасидаги ҳамкорликни кучайтиришга келишиб олдик. Терроризм ва зўравон экстремизмга қарши махсус мулоқотни бошлаш ҳамда дезинформацияга қарши жамият барқарорлигини ошириш бўйича келишувга эришдик”, дейилади ҳужжатда.

Шунингдек, саммит иштирокчилари Афғонистоннинг хавфсиз, барқарор ва фаровон давлатга айланиши, барча фуқаролар, шу жумладан, аёллар, қизлар, этник ва диний гуруҳларга мансуб шахслар ҳамда озчилик вакилларининг инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларига ҳурмат қиладиган инклюзив ҳукумат ва бошқарув тизимларига эга бўлишни қатъий қўллаб-қувватлашга содиқлигини яна бир бор таъкидлаган. Афғонистон ўз ички сиёсатида ҳам, қўшни давлатлар билан муносабатларида ҳам тинчлик тарафдори бўлиши ва халқаро мажбуриятларини бажариши муҳимлиги айтилган.

“Мамлакатдаги гуманитар вазият юзасидан умумий хавотир билдирар эканмиз, Афғонистон халқини қўллаб-қувватлаш заруратини тан олдик. Хусусан, Афғонистонда аёллар ва қизлар учун халқаро стандартларга мос таълимга тўлиқ ва тенг ҳуқуқли кириш ҳамда уларнинг жамоат ҳаётида фаол иштирок этишини таъминлашга чақирдик. Шу муносабат билан, Марказий Осиё давлатлари ҳамда Европа Иттифоқи махсус вакиллари ва элчиларининг мунтазам маслаҳатлашувларини давом эттириш қўллаб-қувватланган.

Санкцияларни четлаб ўтишнинг олдини олиш бўйича ҳамкорлик алоқаларимизнинг муҳим жиҳати сифатида қолмоқда. Ушбу доирада, айниқса юқори устуворликка эга бўлган маҳсулотларнинг ре-экспортини олдини олиш борасида Европа Иттифоқининг Санкциялар бўйича Махсус вакили билан ҳамкорликда ишлашни давом эттиришга келишиб олдик”, дейилади ҳужжатда.

Қайд этилишича, Марказий Осиё минтақасида минтақавий ҳамкорликни кучайтириш йўлида сезиларли ҳаракатлар амалга оширилган. Ушбу саъй-ҳаракатлар қийинчиликларни енгиб ўтиш, барқарорликни таъминлаш, хавфсизликни мустаҳкамлаш, яхши қўшничилик муносабатларини ривожлантириш, фаровонликка эришиш, барқарор ривожланишни таъминлаш, энергетика ўзгаришини жадаллаштириш ҳамда углерод чиқиндиларини камайтиришга хизмат қилмоқда. Шу нуқтаи назардан, Европа Иттифоқи Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг мунтазам Маслаҳат учрашувлари орқали минтақавий ҳамкорликнинг кучайтирилишини олқишлаган. Европа Иттифоқи бу борада амалга оширилаётган ва келгусидаги ҳаракатларни қўллаб-қувватлашга тайёр эканлигини билдирган.

Етакчилар 2025 йил 13 март куни Бишкек шаҳрида Қирғиз Республикаси ҳамда Тожикистон Республикаси ўртасида имзоланган Давлат чегараси тўғрисидаги шартномани олқишлаб кутиб олди. Ушбу ҳужжат минтақавий тинчлик ва фаровонликка хизмат қилади, деб баҳоланди.

“Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё етакчилари ўзаро чуқур ва кенг қамровли ҳамкорликни амалдаги ва келгусидаги икки томонлама Кенгайтирилган Ҳамкорлик ва Шериклик Битимларининг (EPCA) тўлиқ амалга оширилиши асосида йўлга қўйишга келишиб олдилар. Шу доирада, 2024 йил 25 июнь куни Европа Иттифоқи ва Қирғиз Республикаси ўртасида имзоланган EPCA битими мамнуният билан кутиб олинди. Етакчилар, шунингдек, Европа Иттифоқи билан Ўзбекистон ва Европа Иттифоқи билан Тожикистон ўртасида EPCA’лар имзоланишини интиқлик билан кутаётганликларини билдирдилар. Қолаверса, Европа Иттифоқи ва Қозоғистоннинг Виза режимини соддалаштириш ва Қайтариш тўғрисидаги битимлар бўйича музокараларни бошлаш истаги қайд этилди. Бу борада музокаралар ваколатлари бўйича тегишли ички жараёнлар якунлангач, музокаралар бошланиши кутилмоқда. Европа Комиссиясининг ушбу йўналишда кўрган сўнгги чораларини мамнуният билан эътироф этдик.

Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ўртасидаги савдо ва инвестициявий алоқаларни мустаҳкамлаш иқтисодий ўсиш учун ҳамда минтақавий ва минтақалараро савдони ривожлантириш ва диверсификациялаш учун муҳим аҳамият касб этади. Ушбу мақсад йўлида, биз стратегик мулоқот ва барқарор иқтисодий шерикликни ривожлантирувчи Марказий Осиё – Европа Иттифоқи Иқтисодий Форуми каби иқтисодий тадбирларни мунтазам ташкил этишга содиқлигимизни билдирдик. Бундай ҳамкорлик Европа Иттифоқининг ташқи инвестиция стратегияси – “Global Gateway” стратегияси билан уйғунликда амалга оширилади. Келгуси йилларда бу стратегия кенгайтирилади ва бу орқали минтақадан минтақага алоқаларнинг салоҳияти янада тўлиқ рўёбга чиқарилади”, дейилади қўшма декларацияда.

Билдирилишича, кўплаб умумий манфаатлар қаторида, стратегик хусусиятга эга бўлган танлаб олинган фойдали қазилмаларга доир ҳамкорликни кучайтириш – барқарор, хавфсиз ва диверсификациялашган таъминот занжирларини таъминлаш мақсади – алоҳида аҳамият касб этади. Ушбу саммитда қабул қилинган Ниятлар Декларацияси ушбу йўналишдаги ҳамкорликни янада чуқурлаштиради, иқтисодий барқарорликни кучайтиради, ўзаро фаровонликни таъминлайди ва “яшил” ҳамда рақамли иқтисодиётга ўтишни жадаллаштиради.

“Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё барқарор транспорт алоқаларини иқтисодий ўсиш ва минтақавий интеграциянинг ҳаракатлантирувчи кучи сифатида мустаҳкамлашга содиқлигини яна бир бор тасдиқлади. 2024 йил январь ойида бўлиб ўтган “Global Gateway” инвесторлар форумида Марказий Осиё учун 10 миллиард евро миқдорида қўллаб-қувватлов ва инвестиция сафарбар этилиши – минтақавий транспорт йўлаклари, логистика тизимлари, қадриятлар занжири ҳамда ўзаро бозорларимизга киришни таъминловчи самарали механизмларни шакллантириш йўлида муҳим босқич ҳисобланади. Шунингдек, Транскаспий транспорт йўлаги бўйича Мувофиқлаштирувчи Платформа ва Ўрта йўлак (Миддле Corridor) бўйлаб муҳим инфратузилма лойиҳаларини қўллаб-қувватлашга келишиб олдик. Бу лойиҳаларнинг муваффақиятли амалга оширилиши учун Жанубий Кавказдаги тинчлик ва барқарорликнинг муҳимлиги алоҳида қайд этилди”, дейилади ҳужжатда.

Шунингдек, глобал ҳароратнинг ортиши, кескин об-ҳаво ҳодисалари ва экологик емирилиш фонида сайёрамизни ҳимоя қилиш – бу танлов эмас, балки заруриятдир. Шу боис, етакчилар Париж келишувини тўлиқ ва самарали амалга ошириш биздан ҳамжиҳатликдаги ҳаракатларни талаб этади. Мазкур мажбурият доирасида биз иқлим ўзгариши, биологик хилма-хилликнинг йўқолиши ва ифлосланишга қарши курашни янада кучайтиришга келишиб олди. Европа Иттифоқи барча Марказий Осиё давлатларининг Global Метан Мажбурияти (Global Methane Pledge)га қўшилганини олқишлади.

“Сув – Марказий Осиёнинг тараққиёти ва фаровонлиги учун ҳал қилувчи омилдир. Унинг барқарор ва оқилона бошқарилиши минтақадаги барча давлатлар учун ҳаётий манфаат ҳисобланади. Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё етакчилари сув-энергия соҳасидаги ҳамкорликда инновацион ёндашувларни давом эттиришга ва сув ресурсларини муҳофаза қилиш ҳамда ундан самарали фойдаланиш йўлида ижтимоий аҳамиятга эга амалий чораларни кучайтиришга келишиб олдилар. Шу доирада, етакчилар Оролбўйи минтақаси ва бутун Орол ҳавзасидаги ҳолатни яхшилаш борасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва давом эттириш зарурлигини қайд этдилар. IFAS (Халқаро Оролни қутқариш жамғармаси) фаолиятини такомиллаштириш борасидаги ҳаракатлар, унинг самарадорлигини ошириш ҳамда 2026 йилда Қозоғистонда бўлиб ўтадиган навбатдаги IFAS саммитининг аҳамияти алоҳида эътироф этилди. Етакчилар БМТ Океан Конференциясига тайёргарлик жараёнини кўриб чиқиб, Душанбе сув жараёнининг аҳамиятини тан олдилар. Шунингдек, 2024 йилги One Water саммити ҳамда БМТ Бош Ассамблеясининг “Барқарор тоғли ҳудудларни ривожлантириш”га доир резолюцияси каби халқаро ташаббуслар эътироф этилди”, дейилади ҳужжатда.

Шу билан бирга, Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё етакчилари қонун устуворлиги, инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларни илгари суриш ҳамда ҳимоя қилиш икки томонлама муносабатларнинг умумий ва асосий қадриятларидан бири эканини яна бир бор тасдиқлади. Фикр билдириш ва уюшмалар тузиш эркинлигини таъминлаш, фуқаролик жамияти ва мустақил ОАВ учун қулай муҳит яратиш, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиларини ҳимоя қилиш, аёллар, болалар ва меҳнат ҳуқуқларига ҳурмат кўрсатиш ЕИ-Марказий Осиё муносабатларининг марказида туради. Европа Иттифоқи бу йўналишдаги ҳаракатларни ҳам минтақавий, ҳам миллий даражада қўллаб-қувватлашга тайёр эканлигини яна бир бор билдирди.

Бундан ташқари, Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё етакчилари “Европа Иттифоқи – Марказий Осиё” Фуқаролик жамияти форумини мулоқот учун муҳим платформа сифатида эътироф этди. Мазкур форум Европа Иттифоқининг Марказий Осиё бўйича стратегияси мақсадларини жамиятларнинг барқарорлиги ва фаровонлигини мустаҳкамлаш, шунингдек, фуқаролик жамияти иштироки орқали минтақавий ҳамкорликни ривожлантириш йўлида муҳим восита ҳисобланади.

Европа Иттифоқининг Марказий Осиё бўйича махсус вакилининг роли Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги ҳамкорликни ҳамда минтақавий алоқаларни мустаҳкамлашга қўшаётган ҳиссаси юқори баҳоланди.

“Биз бугунги Самарқанддаги Саммит ҳамда Ашхободда бўлиб ўтган Европа Иттифоқи – Марказий Осиё Ташқи ишлар вазирлари йиғилиши (20-йиғин) натижалари асосида ўзаро манфаатли барча йўналишларда шерикликни янада мустаҳкамлаш ва ҳамкорликни чуқурлаштиришга келишиб олдик. 

Биз Ўзбекистон ҳукуматига биринчи Европа Иттифоқи – Марказий Осиё Саммитини Самарқанд шаҳрида муваффақиятли ташкил этгани учун чуқур миннатдорлигимизни билдирамиз”, дейилади қўшма декларацияда.

Маълумот учун, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида ўтадиган саммит ишида Европа кенгаши президенти Антониу Кошта, Европа комиссияси президенти Урсула фон дер Ляйен, Қозоғистон Республикаси Президенти Қосим-Жомарт Тўқаев, Қирғиз Республикаси Президенти Садир Жапаров, Тожикистон Республикаси Президенти Имомали Раҳмон ва Туркманистон Президенти Сердар Бердимуҳамедов иштирок этди.