БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессияси қандай ўтмоқда — Midweek

Ўтган йили БМТ Бош Ассамблеясининг 79-сессияси ташкилот тарихидаги энг пассив ва зерикарли йиғинлардан бири бўлганди. Ўша сессия Нетаньяхунунг турли хил ранглар билан ажратилган икки харита билан қилган чиқиши ҳамда унинг нутқи пайти “залда” деярли ҳеч ким қолмагани билангина ёдда қолганди. Лекин жорий 2025 йилдаги айни пайтларда ўтаётган юбилей 80-сессия анча қизғин кечмоқда. Асосий тадбирдан олдин ташкиллаштирилган Фаластин бўйича олий конференция, унда Ғарбнинг қудратли давлатлари ниҳоят Фаластинни давлат сифатида тан олгани, Туркия етакчиси энди Исроилни кескин қоралашни бошлаганида микрофони узиб қўйилгани, Бош Ассамблеядаги Трампнинг узун ва тартибсиз нутқи, у ва мусулмон давлатларнинг лидерлари ўртасида ўтган музокара, Эрдўған ва Макроннинг кортежи Трамп туфайли тўхтатилгани, Ўзбекистоннинг жуда самарали иштироки ва бошқа қатор муҳим ҳамда қизиқ воқеликлар билан ёдда қолди.

Қудратли давлатлар БМТ устида тош ёғдирган бўлсада, ташкилотнинг бу галги сессияси жуда қизғин тус олди. Россия Президенти Владимир Путин эса мана ўнинчи йилдирки, бундай улкан сиёсий йиғинда иштирок этмаяпти. Аниқроғи унда қатнашая олмаяпти. Бироқ шундай бўлишига қарамай, эътибор марказидан тушиб қолмаслик учун Россия етакчиси Бош ассамблея сессияси стартидан бир кун олдин муҳим баёнот билан чиқди ва Россия ўзга қилинган ҳар қандай таҳдидларга қарши туриши ҳақида ўз душманларини огоҳлантирди.

Шундай қилиб, QALAMPIR.UZнинг бу галги Midweek сони, асосан, БМТ ва унинг атрофида кечаётган жараёнларга бағишланади. 

Ишламай қолган эскалатор ва суфлёр – Трампни қийнаган муаммолар

Нью-Йоркда жойлашган БМТнинг бош қароргоҳидаги шароитлар Оқ уй ёки Трампнинг Мар-а-Лагодаги кошонасидан анча фарқ қилиши билиниб қолди. АҚШ Президенти бу ерда қатор муаммоларга учради. Рафиқаси Мелания билан эскалатoрдaн энди тепага кўтарилаётганида у тўсатдан ишламай қолди. Трамп эса биринчи хоним ва унинг ўзи ҳали ҳам оёқда тик тира олиши ва шунинг учун ҳам бу ҳолатда йиқилиб қолмаганини айтиб, йиғилганларга мақтанди. Жуда жиддий сиёсий тадбирдаги нутқида шундай аҳамиятсиз нарсаларни гапирган Трампнинг суфлёри ҳам ишламай қолди. АҚШни автократия жарлигига итариб бораётган Трамп буга жавобгар шахсларни муаммолар кутаётгани ҳақида огоҳлантириб, ҳазил қилди. Унинг нутқидаги бошқа мавзулар ҳам бир неча ойлардан буён такрорланиб келинаётган мавзулардан иборат бўлди. 7 та урушни тўхтатгани, миграция сиёсатидаги хатолар ва БМТнинг ожизлиги кабилар шулар жумласидандир.

Трамп шунингдек, ўзига хос бўлган бўҳтонлар ва ҳеч қачон қилмаган ишларини амалга оширганини даъво қилиб кетди. АҚШнинг амалдаги раҳбари ёлғон маълумотлар ва ҳақиқатга мутлақо тўғри келмайдиган статистикаларни омма олдида бехижолат айтишига кўникканмиз. Бу гал ҳам у БМТ минбаридан туриб, ўзининг биринчи президентлик муддати даврида эришилган тинчлик “қулаганини” ва унинг ўрнини “катта инқирозлар” эгаллаганини айтди.

“Мен бу улуғ залда охирги марта турганимга олти йил бўлди. Ўша пайтда дунё фаровон ва тинч эди. Менинг биринчи президентлик муддатимда ўрнатилган тинчлик икки қитъада ҳукм сурди. Аммо ўша кундан буён уруш қуроллари мен ўрнатган тинчликни вайрон қилди, осойишталик ва барқарорлик даври эса замонамизнинг энг катта инқироз даврига алмашди”, дейди Трамп.

БМТ Бош Ассамблеясида 57 дақиқа нутқ сўзлаб, “очиқ чегаралар” ва иқлим ўзгаришига қарши сиёсат Европани ҳалокат сари олиб бораётганини айтди. Шу лаҳзада унинг ўта ўнг ва миллатчи экани намоён бўлди. У муҳожирлар бошқа маданият ва дин вакиллари бўлгани учун қабул қилувчи давлатларнинг маданияти, иқтисоди ва тартибини емиришини айтди. Трамп Европани оммавий миграцияни тўхтатмасликда айблади. Мазкур нутқнинг энг шармандали қисми ҳам айнан шу нуқтада айтилди. АҚШ Президенти миграция инқирозини Лондон мисолида таърифлаб, уни ҳозирда жуда ёмон мэр бошқарётгани, Британия пойтахти шариат нормаларига ўтмоқчи эканини иддао қилди. Тасаввур қиляпсизми, Трамп бу даъвони бугун Лондони келиб чиқиши мусулмон бўлган Содиқ Омонхон бошқарётгани туфайли айтди. Европанинг энг муҳим нуқталаридан бири бўлган шаҳар шариат қонунчилигига ўтиб кетиши ҳақидаги бўҳтон энг камида кулгили, аммо бу гап АҚШ президентидан чиқиши даҳшатли шармандалик. Тўғри, сўнгги йилларда Лондонда мусулмон аҳоли сони сезиларли тарзда ошгани ҳақида кўп гапирилади. Аммо бу унинг шариат қоидаларига қараб ҳаракатланаётганидан далолат деган тушунча ғирт ахмоқлик.

Очиғини айтганда, Трамп шу нутқда ўз чиқишини якунласа ҳам бўларди. Аммо у Украина ва Ғазо масаласига алоҳида тўқталиб ўтди. Россия агрессиясига келсак, Дональд Трамп анчадан буён тинмай айтиб келадиган гапини яна такрорлади. Унга кўра, АҚШ Россияга қарши “жуда кучли тарифлар” киритишга тайёр, аммо бунинг учун аввало Европанинг ўзи Россиядан нефть ва газ сотиб олишни тўхтатиши керак.  АҚШ етакчиси Нью-Йоркда 10 та давлат бирданига Фаластинни тан олганидан мамнун эмаслигини яширмади. У баъзи Ғарб мамлакатларининг Фаластин давлатини тан олишини ҲАМАС учун “ҳаддан ташқари саховатли мукофот” деб атади.

Суратлардаги даҳшат – Эрдўған Исроилни “савалади”

Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг Нью-Йоркка ташрифи анча қизғин ва муҳокамаларга бой бўлди. Дастлаб, “Фаластин масаласига ечим топиш ва икки давлатли ечимни амалга ошириш” мавзусидаги халқаро конференциядаги нутқидаёқ мунозаралар авж олди. Эрдўған Исроилни энди кескин танқид қилишни бошлаши билан дарҳол унинг микрофони узиб қўйилди. Расмий доиралар буни регламент вақти якунига етгани билан изоҳлади, аммо Эрдўғанинг микрофони нутқининг 4-дақиқа 48-сонияда узилди. Унда эса яна 12 сония бор эди. Шу боис, бу эпизод шубҳалилигича қолди. Эрдўған эса конференциядан ташқари АҚШ телеканалига ҳам интервью берди. У ҲАМАС ҳақида берилган саволга ҳаракатни террористик ташкилот эмас, балки қаршилик ҳаракати сифатида кўришини айтди. Тўғри, Эрдўған бу гапини тез-тез такрорлайди, лекин барибир, ХАМАСни террористик гуруҳ деб билувчи давлат ерда туриб, уни ҳимоя қилиш фақат Эрдўғанга хос эканини ҳам унутмаслик лозим.

23 сентябрь Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўған БМТ Бош Ассамблеясидаги 80-сессиясида сўзга чиқиб, Ғазодаги вазиятни кескин қоралади ва мамлакатларни Фаластинни тан олишга чақирди. Эрдўған Ғазодаги очликдан азият чекаётган аёллар ва болаларнинг суратларини кўрсатиб, содир бўлаётган геноцид “жонли эфирда намойиш этилмоқда” деди. У бу сўзлар билан минбарга қатор расмлар олиб чиқди. Туркия Президентининг БМТдаги нутқларида аксарият ҳолларда ўзи билан мавзуга бағишланган қоғоз материалларни олиб чиқиши одат тусига кирган. Лекин эътиборга молик жиҳати шуки, у доим бундай қўшимча материалларни Фаластин учун олиб чиқади. Бир неча йиллар олдин Исроил босқинчилиги оқибатида тортиб олинган ва бугун жуда кичрайиб кетган Фаластиннинг босқичма-босқич оккупация қилиниши акс этган харитани ҳам айнан Эрдўған олиб чиққанди. Бу сафар эса у Ғазодаги даҳшатлар акс этган тасвирлар билан дунёга юзланди.

“Ғазодаги тиббий инфратузилма бутунлай вайрон қилинган, шифокорлар ё ўлдирилган, ё ҳибсга олинган. Ғазо секторидаги геноцид жонли эфирда намойиш этилмоқда. Икки ёшли қўлсиз ёки оёқсиз бегуноҳ болаларнинг суратлари афсуски Ғазода одатий ҳолга айланган. 2025 йилда бундай шафқатсизликка ақлга сиғадиган оқлов бўлиши мумкинми? Инсоният номидан айтаман: бу шармандали манзара Ғазода 23 ойдан бери ҳар куни кузатилмоқда”, дейди Туркия Президенти.

Шунингдек, Эрдўған Ғазода юзлаб одамлар, жумладан, болалар очликдан нобуд бўлганини қайд этди. У Исроилни журналистлар ва тинч аҳолини атайлаб ўлдиришда айблади. Эрдоғанинг сўзларига кўра, антисемитизмни бошқалар эмас, балки Исроил ҳукумати, улар қилиётган ваҳшийликлар кучайтирмоқда.

“Европа ва Америкада бола атирғул тиканидан яралсангиз, ота-оналарнинг қалби эзилади. Ғазода эса болаларнинг қўл-ояғи наркозсиз кесиб ташланмоқда. Биз бу ерда гапираётган пайтда Исроил тинч аҳолини ўлдиришда давом этмоқда”, дейди у.

Туркия раҳбари Исроил фақат Ғазо ва Ғарбий Соҳил билан чекланмаётганини, балки Сурия, Яман, Эрон ва Ливанга ҳам таҳдид солиб, минтақавий тинчликни хавф остига қўяётганини билдирди. Қатарга уюштирилган ҳужум эса исроиллик раҳбарларнинг бутунлай назоратни йўқотганини кўрсатишини айтди. Унинг сўзларига кўра, Исроил Бош вазири Бинямин Нетаняҳу “на тинчликка, на гаравдагиларни озод этишга қизиқмоқда”. Эрдоған, шунингдек, Эроннинг ядро дастури бўйича дипломатик ечим топилишига умид билдирди ва минтақа яна бир инқирозни кўтара олмаслигидан огоҳлантирди.

Тўхтатилган “фойтунлар”

Нью-Йорк шаҳрида БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессияси доирасида қизиқ воқеалар фақат минбарларда эмас, балки кўчаларда, йўлларда ҳам содир бўлмоқда. Воқеалар марказида Президентлар кортежи. Шу пайтгача икки давлат раҳбарининг кортежи шаҳар полицияси томонидан тўхтатилди. Дастлаб, АҚШ Президенти Дональд Трампнинг ўтиши учун барча йўллар тўсиб қўйилган бир пайтда Франция Президенти Эммануэль Макроннинг машинаси полиция томонидан тўхтатилди. Макрон эса машинанинг ичидан тушиб, ходимлардан қўйиб юборишни сўради, рад жавобини олгач эса дарҳол Трампга қўнғироқ қилди ва йўлни очиб юборишни сўради.

“Аҳволингиз яхшими? Мен кўчада кутяпман. Барча йўллар сиз учун ёпилган”, деди Макрон.

Бундан бир неча ой олдин Трамп Президентлик протоколини бузган ҳолда бошқа давлат раҳбарлари билан шахсий рақамида гаплашаяётгани ҳақида хабарлар чиққанди. Масалан, у Зеленскийга ўз рақамини бергани ҳам айтилганди. Макрон кортежи тўхтатилганида эса бу ўз исботини топди. У Президентлар билан шахсий рақамида гаплашишни йўлга қўйган. У дунё лидерлари билан қандай тартибда гаплашётгани ўз йўлига, лекин қизиғи шундаки, Макрон АҚШда тўхтатилган ягона Президент бўлмади.

Орадан бир кун ўтиб, Нью-Йорк шаҳри полицияси яна Дональд Трампнинг йўналишини тозалаш учун бошқа бир давлат раҳбарини кутишга мажбур қилди. Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг кортежи ҳам Макронники каби тўхтатилди. Туркия етакчиси ҳам машинанинг ичидан тушиб, кўчада кутиб туришга мажбур бўлди. Президент қўриқчилари эса бу пайтда уни зич ҳолатда қуршаб олди. Аммо Эрдўған бу вазиятга Макрон каби позитив ёндашмади. Унинг авзойи анча бузилди.

Аш-Шара ярим асрлик қора тарихга якун ясади

Сурия муваққат президенти Аҳмад аш-Шара БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессиясида иштирок этди ва бу Сурияда президент мавқесидаги шахснинг 1967 йилдан ёки 58 йилдан бери АҚШга илк расмий ташрифи бўлди. Унга тўрт нафар вазир ҳамроҳлик қилди. Аш- Шара Сурия ва АҚШ ўртасида дипломатик муносабатларни тиклаш, АҚШда Сурия элчихонасини расмий очиш масаласи муҳокама қилиш учун ташриф буюрди. У 23 сентябрь куни Европа Кенгаши Президенти Антониу Кошта ва Европа Комиссияси раиси Урсула фон дер Ляйен билан музокаралар ўтказди. У БМТ минбаридаги ўзининг тарихий нутқида Сурия ўтган авлод зулмидан воз кечаяптиганини эълон қилди ва унга нисбатан қўлланган санкцияларни тўлиқ бекор қилишни талаб қилди. Аҳмад Аш-Шара Сурия 60 йил мобайнида босим остида қолгани, аҳолининг йиллар давомида азоб-уқубат ва етишмовчиликларга дуч келгани, ўз ҳуқуқини талаб қилиб кўтарилган пайтда эса ўлим билан юзлашганини қайд этган.

Минтақавий тарангликка эътибор қаратаган муваққат президент аш-Шара 8 декабрдан бери Исроил томонидан Сурияга нисбатан таҳдидлар давом этмоқдаганини таъкидлаб, Исроилни ўтиш давридан фойдаланиб, минтақани янги можароларга тортишга уринишда айблади. 24 сентябрь куни у Украина Президенти Владимир Зеленский билан учрашиб, дипломатик алоқаларни тиклаш бўйича қўшма баёнот имзолади. Бу алоқалар Украина ва Сурия ўртасидаги муносабатлар 2014 йилда Россия Қрим ва Донбасқа босқин уюштирганида Сурия вакиллари БМТда Россия ҳаракатларини ёқлагани туфайли музлатилган. Дипломатик алоқалар эса 2022 йилда Россиянинг Украинага кенг кўламли босқин кириши ортидан буткул узилди, чунки Асад режими кутилганидек бу ҳолатда Россияни қўллаб-қувватлаган эди. Аш-Шара эса бошқа ишлари каби Асаднинг бу хатосини ҳам тўғриллади. У Зеленский билан бўлиб ўтган музокараларда ҳамкорликни ривожлантириш истиқболлари, икки давлат хавфсизлигига таҳдидлар ҳамда уларга қарши курашиш масалаларини муҳокама қилган.

Зеленский Путинни Қозоғистонга чорлади

Украина Президенти Владимир Зеленский ҳам АҚШда ўзи учун керакли ишлар билан банд бўлди. Хусусан, Зеленский дастлаб, сўнгги пайтларда анча яхши мулоқотни амалга ошираётган Қозоғистон Президенти Қосим-Жомарт Тўқаев билан учрашди. У бу учрашувга қуйидагича изоҳ берди:

 “Ҳозирги асосий вазифа – ишончли хавфсизлик кафолатлари билан адолатли ва мустаҳкам тинчликка эришиш.”

Украина раҳбарининг сўзларига кўра, Тўқаев билан суҳбат давомида АҚШ, Европа ва бошқа халқаро ҳамкорларнинг уруши тўхтатишга қаратилган саъй-ҳаракатлари батафсил муҳокама қилинган. Шунингдек, Зеленский учрашув якунида Қозоғистонга Украина суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини қўллаб-қувватлагани учун миннатдорлик билдирди.

Зеленский АҚШга қилган бу галги ташрифи чоғида ниҳоят “Fox News”га интервью берди. Ўтган сафарлар бунинг имкони бўлмагани ва нима сабабдан режалаштирилган интервьюлар бекор қилингани кўпчиликка маълум. Телеканалга берган интервьюсида Украина Президенти Россия билан эҳтимолий музокаралар олиб бориш жойи ҳақида фикр билдирди ва Қозоғистонда ҳам учрашув ўтказишга тайёрлигини айтди. У Путин билан учрашувга розилигини тасдиқлади. Шу билан бирга, Зеленский Москвага бориб музокара ўтказолмаслигини, аммо бошқа вариантларга очиқлигини таъкидлади. У Туркия, Австрия, Швеция ва бошқа жойларда музокара ўтказишга қарши эмас. Унинг қўшимча қилишича, Россия Президенти Владимир Путин учрашувлардан бош тортиб, урушни давом эттиришни маъқул кўрмоқда.

У ташаббуслар фақат Украина томонидан эмас, балки АҚШ Президенти Дональд Трамп, Европа раҳбарлари, жумладан, Франция Президенти Эммануэль Макрон ҳамда Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўған томонидан ҳам илгари сурилганини алоҳида урғулаган. 

Зеленскийнинг билдиришича, Путин босқинни кенгайтиришга интиляпти ва у бу босқинни нафақат Украинада, балки бошқа ҳудудларда ҳам давом эттириши мумкин. Кремль матбуот котиби Дмитрий Песков эса Қозоғистон вариантига муносабат билдирди. У илгари ҳам Зеленский кўплаб вариантларни илгари сургани, бироқ улар Россия учун “мутлақо номақбул” давлатлар бўлганини баҳона қилди. Масалан, Швейцария ва Австрияни Песков “де-факто нейтрал эмас” деб атади. Шу билан бирга, у Россия Президенти Владимир Путиннинг жорий йилнинг сентябрь ойи бошида Зеленский билан учрашувни Москвада ўтказишни таклиф қилганини эслатди. Ўшанда Путин Россия пойтахтини “энг яхши жой” деб атаган ва Украинага хавфсизлик ҳамда барча шароитлар кафолатланишини айтган. Песковнинг фикрича, учрашувни бошқа жойда ўтказишга бўлган чақириқлар “ортиқча талаб” ҳисобланади.

Украина Президенти ташриф доирасида Трамп билан ҳам бир неча дақиқалик суҳбат ўтказди ва бу жараёнда Трамп томонидан Россиянинг танқид остига олинишига сабаб бўлди.