MIDWEEK: Саудияда Украинага хиёнат қилиндими? Байроқдор Эрдўғаннинг меросхўри бўла оладими?

Мюнхендаги конференцияда НАТОга киришдан деярли умид узган Зеленский хавфсизлик кафолати излаб Туркия томон йўлга чиқди. У ташриф буюрган Анқарадан 2 минг км узоқликда жойлашган Саудия Арабистони пойтахти Ар-Риёдда усиз Украина тақдирига оид баъзи умумий масалалар ҳақида “оғир вазнли шахслар” ўртасида бир неча соатлик музокаралар бўлиб ўтди.

Аргентинанинг шоумен Президенти, собиқ тик-токер Хавьер Милей шармандали фирибгарликда айбланмоқда.

Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг куёви, тадбиркор ва машҳур учувчисиз дронлар муаллифи Селчук Байроқдор Туркиянинг энг бой 15 нафар миллиардери сафига кирди.

“Токенчи” Президент

Президентлик ўриндиғига TikTok платформасидан келган Аргентина раҳбари ультра-популист Хавьер аср фирибгарлигида айбланмоқда. Гап шундаки, Хавьер Милей Libra номли мемкоин можаросида асосий иштирокчи сифатида турли хил тушунмовчиликларга сабаб бўлди. Воқеа эса қуйидагича содир бўлган. У ўзининг ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларида ушбу криптовалютани реклама қилган. Президент мақомида бу ишни қилиш умуман ноодатий туюлиши табиий, аммо Аргентинанинг амалдаги президенти ҳақида озмунча маълумотга эга инсонлар учун бу ҳайратланарли эмас. Либра номли мемкоин иши эса ҳаммасидан ошиб тушди. Ҳаракатлар жуда шубҳалилиги кўриниб турибди. Милей у ҳақда ижтимоий тармоқда пост жойлагандан сўнг ўз-ўзидан реклама қилгандан сўнг, Либра нархи кескин кўтарилиб, капитализацияси 4,5 миллиард долларга етган. Бироқ орадан кўп ўтмай, атиги уч соат ичида ушбу криптовалюта тўсатдан 95 фоизгача пастлаган. Чунки инсайдерлар бу токенни катта миқдорда сотишни бошлашган. Табиийки, бу жараёнда мемкоинларни сотиб олганлар унинг нархи қулагандан сўнг, шунчаки касодга учрайди. Шу сабабли мазкур воқеалардан сўнг, Аргентина парламентидаги мухолифат вакили Леандро Санторо ушбу можарони “халқаро миқёсда шарманда қилувчи” воқеа деб атаб, президентга нисбатан импичмент жараёнини бошлаш талабини илгари сурган. Бундан ташқари, юристлар Милейга қарши судга даъво аризаси киритган. Президент эса лойиҳага ҳеч қандай алоқаси йўқлигини таъкидлаган. Милей ушбу мемкоинни тарғиб қилган постини аллақачон ўчириб юборган. Маҳаллий оммавий ахборот воситаларига кўра, ушбу пост 14 февраль куни бир неча соат давомида ижтимоий тармоқда турган. Постда Либра лойиҳасининг Аргентинадаги иқтисодий ўсишга ҳисса қўшиши айтилган бўлиб, унда лойиҳа веб-сайти ва ҳаттоки токен шартнома манзилига ҳавола ҳам жойлаштирилгани айтилади. Аммо бу пост қисқа вақт ичида ўчирилиб, бир неча соатдан сўнг Милей янги пост эълон қилган. Унда президент бу лойиҳага алоқаси йўқлигини таъкидлаб, нега реклама постини ўчиришга қарор қилганини тушунтирган.

“Мен бу лойиҳа тафсилотларидан бехабар эдим. Кейинроқ билганимда уни оммага тарғиб қилишдан воз кечишга қарор қилдим”, дейди у.

Тўғри, ҳозирча Милейга қўйилган айблов ўз исботини топганича йўқ. Аммо борди-ю бу исботлангудек бўлса, Аргентинанинг амалдаги президенти мазкур можародаги роли билан XX асрнинг энг қаллоб фирибгари, Эйфелни “сотишга” эришган ва ҳатто дунёдаги энг қудратли гангстер Ал Капонени ҳам алдашга муваффақ бўлган Виктор Люстигдан ҳам ўтувчи фирибгарга айланади.

Шунчаки куёв эмас – Байроқдор марраларни забт этмоқда

Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг куёви, Baykar Teknoloji компаниясининг эгаси Селчук Байроқдор “Forbes”нинг Туркиядаги энг бой одамлари бўйича тузилган рейтингида 15- ўринни эгаллади. Унинг акаси Ҳалук Байроқдор ҳам кучли йигирматаликдан жой олган. Рақамлар ака-уканинг капитали сўнгги бир неча йил ичида кескин кўтарилганини кўрсатади. Хусусан, ўзларига тегишли бўлган Baykar компанияси акцияларининг 52,5 фоизига эгалик қилувчи Селчук Байроқдорнинг бойлиги 1,2 миллиард доллардан 1,8 миллиард долларгача кўтарилган бўлса, компания акцияларининг 47,5 фоизига эгалик қилувчи акаси, Ҳалук Байроқдорнинг бойлиги 1,1 миллиард доллардан 1,6 миллиард долларга ошган. Сўнгги йилларда мудофаа саноатидаги стратегик инвестициялар ва ишлаб чиқаришнинг ортиши Baykar Teknoloji қийматининг қатъий равишда ошишига сабаб бўлди. Bayraktar TB2 ва AKINCI каби маҳсулотларини бутун дунёга пуллаётган мазкур компания глобал бозор улушини кенгайтиришда давом этмоқда. Бу жараён, айниқса, дронларнинг Қорабоғдаги урушда Озарбайжон томонида туриб хизмат кўрсатгани ва Россиянинг Украинага босқини давомида Киевга маълум маънода қалқон бўлганидан сўнг анча кучайди дейиш мумкин. Қорабоғ ва Украинадаги можарода ўзини кўрсатган дронларга халқаро миқёсда эътибор етарлича ортди. Бу эса ўз-ўзидан ака-укалар бойлигининг ошишига катта ҳисса қўшди. Сўнгги йилларда ака-укаларнинг “Forbes” журналида “катта сакрашлар” амалга оширгани бунинг исботидир. Масалан, компаниянинг директорлар кенгаши бошқарувчиси ва техник директори вазифасидаги Селчук Байроқдор 2024 йилда “Forbes”да қайд этган 2410-ўрнидан жорий йилда 535 поғона юқорилаб, 1875-ўринни эгаллади. Бош директор лавозимидаги акаси Ҳалук эса 2545-ўриндан 508 поғона олдинлаган ҳолда 2037-ўринни банд қилган.

Baykar’нинг ўзига тўхталадиган бўлсак, компанияга 1984 йилда Селчук ва Ҳалукнинг отаси, ўз даврининг Туркия учун муҳим шахсларидан бири бўлган Ўздемир Байроқдор томонидан асос солинган. Аммо бу ерда кўп йиллар давомида фақат Туркия автомобиль саноати учун эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқарилган. 2000 йилларга келиб эса компания дронларни ишлаб чиқаришни йўлга қўйган. Baykar’нинг хорижда талаб катта бўлган энг машҳур маҳсулоти Bayraktar дронидир. 2023 йилда Baykar Европа, Африка ва Яқин Шарқдаги қатор ҳамкорлар билан тузилган шартномалар туфайли энг йирик мудофаа етказиб берувчига айланди. Албатта, компаниянинг бундай муваффақиятини Селчукнинг Эрдўғанга куёв экани билан бошлаш нотўғри. Тўғри, ўртадаги алоқалар жуда чуқур илдиз отган. Масалан, Туркиядаги энг машҳур жамоат арбобларидан бири бўлган Байроқдорнинг отаси Ўздемир Байроқдор болалигидан Эрдўған билан таниш бўлган. 2016 йилда эса Селчук отасининг дўсти, амалдаги Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг кенжа қизи Сумаййа Эрдўғанга уйланган. Аммо Селчукнинг ҳаёти ва эришган марралари бу омиллар унинг муваффақиятида катта рол ўйнамаган деган хулосага етаклайди. Масалан, 45 ёшли тадбиркорнинг олий таълимдаги йўли исталган талабанинг ҳавасини келтиради. 2002 йилда Истанбул техника университетини тамомлаган Селчук, кейинчалик Пенсильвания университети ва Массачусетс технология институтида магистрлик, Жоржия технология институтида эса докторлик даражасига эга чиққан. У 2014 йилда Туркиянинг илк миллий дрони – Bayraktar TB2’ни ишлаб чиққан гуруҳни бошқарди. Бу дронлар эса бугун дунёнинг ўнлаб мамлакатларига экспорт қилинмоқда. Бундан ташқари, у яна бир қатор мукофотларга лойиқ кўрилишга ҳам улгурди. Жумладан, Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев уни 2021 йилда Қорабоғ ордени билан, 2022 йилда Украина раҳбари Владимир Зеленский 3-даражали “Буюк хизматлари учун” ордени билан тақдирлаганди.

Сўнгги йилларда яхшигина прогресс намойиш қилаётган Селчук Байроқдор атрофида охирги пайтларда турли-хил гап-сўзлар тарқалди. Уни Эрдўғанга ворис сифатида кўраётганлар сони кундан кунга ошиб бормоқда. Ўтган йил “The Wall Street Journal” нашри Селчук Байроқдор кейинги сайловларда Туркия президентлигига ўз номзодини қўйиши мумкинлиги ҳақида ёзганди. Унга кўра, Селчукнинг тарафдорлари тадбиркорни Туркия президентлигига номзод қилиб кўрсатишни кўриб чиққан. Туркия сиёсати бўйича экспертлар ҳам WSJ нашрига Байроқдор кейинги президент бўлиши мумкинлигини инкор қилмаган. Селчукнинг ўзи эса худди шу нашрга 2023 йилда берган интервьюсида сиёсат билан шуғулланиш нияти йўқлигини, бироқ Туркия Президенти лавозимига номзодини қўйиши мумкинлигини айтган. Ражаб Тойиб Эрдўған эса узоқ йиллик ҳокимиятдан сўнг, 2028 йилда ўтказиладиган кейинги президентлик сайловида иштирок этмаслигини маълум қилган. Аммо унинг “Туркия халқи билан бозоргача эмас, балки мозоргача бирга бўлиш” ваъдасига кўра Эрдўған яқин йилларда Туркия сиёсатидан кетмаслигини тахмин қилиш мумкин. Унда бошқарувда қолиш учун баъзи навбатчи усуллар бор. Шулардан пичоққа илинадигани, Туркияни парламентар республикага айлантириш ва Бош вазир сифатида мамлакатни идора қилишда давом этишдир. Аммо куёви Селчук Байроқдорнинг давомли муваффақиятлари ва аҳоли орасидаги ва дунёдаги обрўйи шу тезликда давом этса, Эрдўғанда юқорида айтилган маъмурий қадамларни ташлашга ҳожат қолмаслиги мумкин.

Шошилаётган Зеленский

АҚШ вице-президенти Ж.Д. Вэнс чиқиш қилган ва Европани бир лаҳзага карахт аҳволга солиб қўйган Мюнхен конференцияси тугаши биланоқ, Украина Президенти Владимир Зеленский 16 февраль куни расмий ташриф билан Бирлашган Араб Амирликларига борди. Ташрифдан асосий мақсад асирлар алмашинувини янада кўпайтириш экани айтилди. Чунки Украинага босқин бошлангандан буён айнан Бирлашган Араб Амирликлари асирлар алмашинуви жараёнида Киев ва Москва ўртасида воситачилик қилиб келмоқда. Масалан, 5 февраль куни ҳам БАА воситачилигида Украина ва Россия орасида 150 га 150 форматида асирлар алмашинуви бўлиб ўтди. БААдаги ташрифдан сўнг Зеленский шу масалада яна бир муҳим воситачи Туркияга ҳам борди. 18 февраль куни Украина Президенти Владимир Зеленскийни Анқарадаги президентлик саройида Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўған кутиб олди. Ушбу ташрифдан асосий мақсад – юқорида айтилганидек асирликда қолаётган украиналик аскарларни ўз уйига қайтаришни жадаллаштириш ва бунга қўшимча тарзда озиқ-овқат хавфсизлиги муаммоларини ҳал этишдан иборат экани айтилди. Мамлакатларнинг биринчи хонимлари Елена Зеленская ва Эмина Эрдўғанларнинг ўзаро учрашувида ҳам асосий масала гуманитар ёрдамга қаратилган. Аммо Владимир Зеленскийнинг Туркияга ташрифдан муддаоси фақат булар эмаслиги маълум бўлди. У Туркиядан ўзининг энг яқин иттифоқчиси бўлган ЕИдан сўраган ёрдами, хусусан хавфсизлик кафолатини истамоқда. Зеленскийнинг сўзларига кўра, Украина бутун Европа, Қўшма Штатлар ва Туркиядан хавфсизлик кафолатлари берилишини кутмоқда. 

Умуман олганда, сўнгги кунларда Зеленский учун маълум доирадаги мамлакатлар томонидангина таклиф қилиниши мумкин бўлган хавфсизлик кафолатларидан ўзга чора йўқдек кўринмоқда. Мюнхенда НАТО Бош котиби Марк Рютте Киевнинг альянсга қўшилиш эҳтимолларини кескин тушириб юборгандан сўнг, Зеленский бошқа чоралар кўришга мажбур. Украина Президенти НАТОсиз хавфсизлик кафолатларини назарда тутганда эса Исроилга берилаётган хавфсизлик кафолатларига ўхшаш ҳимоя механизмларини назарда тутмоқда. У 17 февраль куни NBC телеканалида намойиш этилган интервьюсида Эрон ва Исроил зиддияти мисолида бу масалага алоҳида тўхталиб ўтди. Зеленскийга кўра, ўтган йили Эрон томонидан Исроилга уюштирилган ракета ҳужумида АҚШ, Франция, Буюк Британия ва бошқа давлатлар, ҳатто Иордания ҳам ўз ҳаво ҳужумига қарши мудофаа кучлари билан Исроилни ҳимоя қилишга киришган эди ва Украинага ҳам худди шундай моделдаги ҳимоя керак.

“Бизга нима керак? Биз аниқ қандай ишлашини билмаймиз, лекин Эрон Исроилга ҳужум қилганида АҚШ, Франция, Буюк Британия ва бошқа иттифоқчилар – ҳатто Иордания ҳам ўз ҳаво мудофаа тизимлари билан Исроил халқини ҳимоя қилишга киришди. Исроил НАТО аъзоси эмас, аммо шунга қарамай бу давлатлар унинг ёнида турди. Улар эронликларнинг ракеталарини йўқ қилишди. Бу, албатта, яхши ҳолат. Менимча, Украинага ҳам худди шундай кафолатлар зарур ва бу имкон қадар тезроқ амалга ошиши керак”, дейди у.

Хавфсизлик кафолатлари ҳақида гап кетар экан, Зеленский аввалроқ, Мюнхен конференциясида НАТОга қўшилиш вариантининг муқобили сифатида НАТО қуроллари ва 1.5 миллионлик армияни таклиф қилганди. У шунча миқдордаги қўшингина Украина ҳимояси учун етарли бўлади деб ҳисоблайди. Аввалроқ эса, “Associated Press” нашри Европанинг бир қанча давлатлари Украинага қўшин юбориш режаси устида яширинча ишлаётгани ҳақида хабар берганди. Нашрга кўра, европаликлар бу вариантни тахминан бир йил аввал кўриб чиқишни бошлаган. Муҳокамалардаги энг фаол давлатлар эса Британия ва Франция бўлгани айтилади. Бу жараённинг тезлашишига АҚШнинг янги маъмурияти учун хавфсизлик масаласи умуман бошқача маъно касб этаётгани асосий сабаб сифатида келтирилади. Аммо нашрнинг қўшимча қилишича, режа тафсилотлари номаълумлигича қолган.

Украинага юборилиши кўзда тутилган Европа контингентининг ҳажми бўлажак тинчлик шартномаси шартларига боғлиқ экани айтилади. Оммавий ахборот воситалари эса бу кучлар 30-40 мингга яқин аскарни ўз ичига олишини тахмин қилмоқда. Аммо Европа расмийлари бу рақамларни тасдиқламаган. Бироқ Европа миқёсида барча бир ёқадан бош чиқариб, хавфсизлик кафолати сифатида Украинада ўз қўшинларини жойлаштириши имконсиз эканини ҳам эслатиб ўтиш лозим. Чунки аллақачон Польша ўз кун тартибида бундай режа йўқлигини маълум қилди. Бироқ шундай бўлса-да, Буюк Британия ва Швеция Украинага тинчликпарвар кучларини юборишга тайёр эканини эълон қилди.

“Оғир вазн тоифалари” ўртасидаги учрашув

Зеленский Туркияда бўлиб турган пайтда, параллел тарзда Саудия Арабистонида АҚШ ва Россия вакилларининг расмий учрашуви бўлиб ўтди. Икки мамлакатнинг бош дипломатлари Марко Рубио ва Сергей Лавров бошчилигидаги учрашувда, шунингдек, Россия Президентининг ёрдамчиси Юрий Ушаков, тўғридан тўғри инвестициялар жамғармаси раҳбари Кирилл Дмитриев, АҚШдан эса Президентнинг миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси Майкл Уолтц ва Яқин Шарқ бўйича махсус вакил Стив Уиткофф иштирок этди. Бу учрашув ЕИ ва Украинасиз ўтди. Аниқроғи, улар бу учрашувга таклиф қилинмади. Саудияда Украина масаласида АҚШ ва Россия ўртасида музокаралар бўлиши ҳақида хабар тарқалгач ва бу ўз тасдиғини топиши биланоқ Трампнинг бу ташаббусига кескин реакциялар билдирилди. Кўплаб танқидлар қаторида, Зеленский Ар-Риёддаги музокараларнинг бирор бир натижаси Украина томонидан тан олинмаслиги, умуман Украина тақдири устида расмий Киевсиз ўтадиган ҳар қандай келишув тан олинмаслигини бир неча бор таъкидлади. Шундан сўнг Давлат департаменти матбуот котиби Тэмми Брюс Ар-Риёддаги учрашув Украина бўйича музокараларнинг старти эмас, балки фақатгина АҚШ ва Россия Президентлари Дональд Трамп ва Владимир Путин ўртасидаги телефон суҳбатининг давоми эканлигини айтди. Ва шу тариқа Ар-Риёдда Европа ва Украина таклиф қилинмаган ва бу орқали кўпчиликни ҳайратлантирган учрашув бошланди. Учрашув тафсилотлари эса унинг афишасидан қолишмади десак муболаға бўлмайди. Жумладан, юқорида Россия делегацияси таркибидаги тўғридан тўғри инвестициялар жамғармаси раҳбари Кирилл Дмитриев номи бекорга тилга олинмади. Тўғрироғи, у АҚШ-Россия музокараларида бекорга иштирок этмагани маълум бўлди. У икки томонлама музокаралар бошланишидан олдин Америка нефть компаниялари Россияга қайтиши мумкинлиги, Кремль ҳам АҚШ билан Арктикадаги қўшма лойиҳалардан манфаатдор экани ҳақида қатор рус ОАВга маълум қилган.

“Биз улар қачондир қайтиб келишларига ишонамиз, чунки нега улар Россия берган табиий ресурсларга кириш имкониятидан воз кечишди?” деди Россия тўғридан тўғри инвестициялар жамғармаси раҳбари.

Дмитриевнинг сўзларига кўра, Америка компаниялари Россияга киритилган санкциялардан 300 миллиард еврога яқин зарар кўрган ва АҚШнинг собиқ президенти Жо Байден маъмурияти Россия иқтисодиётининг аҳволи ҳақида “кўплаб нотўғри хабарлар берган”. “The Moscow Times” нашри эса Дмитриевнинг бу фикридан сўнг қатор маълумотларни жамлади. Унга кўра, Украинага тўлиқ миқёсда бостириб киришдан олдин Россия Федерациясида фақат битта йирик Америка компанияси нефть қазиб олиш билан шуғулланган. Бу ҳам бўлса, “Сахалин-1” лойиҳасида 30 фоиз улушга эгалик қилган Exxon Mobil’дир. Санкциялар киритилгандан сўнг компания лойиҳадан чиқишини эълон қилган, бироқ ўз улушини сота олмаган. Чунки Кремль бу муддатни охирги марта 2026 йил охиригача узайтирганди. 2022 йилда Украинага қарши уруш бошланганидан сўнг Американинг яна бир қанча йирик нефть конлари хизматлари компаниялари – Halliburton, Schlumberger ва Baker Hughes Россия бозоридан чиқиб кетишларини эълон қилди. Айнан уларнинг ёрдами билан Россия Федерацияси СССРнинг сўнгги йилларида ишлаб чиқариш қулаганидан кейин нефть қазиб олишни тиклашга муваффақ бўлганди. Шу боис Путин 2025 йилга бориб углеводородларни бурғилаш ва қидириш бўйича маҳаллий технологиялар улушини 80 фоизга етказишни талаб қилди. Бироқ “The Moscow Times” бундай ускуналарнинг ярмидан кўпи ҳали ҳам Россия Федерациясига “нодўстона” мамлакатлардан етказиб берилишини алоҳида эслатиб ўтган.

Музокараларнинг Украинага боғлиқ қисмига тўхталадиган бўлсак, бу ҳақда кўп гап-сўзга ўрин йўқдек. Хусусан, Юрий Ушаков музокаралар муваффақиятли ўтганини ва томонлар келгусида бир-бирининг манфаатларини ҳисобга олишга келишиб олганини билдирди. Музокаралар доирасида томонлар Украина масаласига ҳам тўхталиб ўтган. Шунингдек, делегациялар Россия ва АҚШ раҳбарлари Владимир Путин ва Дональд Трампнинг учрашувини ҳам муҳокама қилган. Бироқ Россия Президенти ёрдамчиси Россия ва АҚШ позициялари яқинлашиши ҳақида гапиришга ҳали эрта эканлигини айтиб, “ҳозирча яқинлашиб бормоқда, дейиш қийин, бироқ бу ҳақда гап бўлди”, дея тафсилотларга қисқача ишора берган Юрий Ушаков. Томонлар Украина масаласида бир-бирининг манфаатларини ҳисобга олишга келишгани, позицияларнинг яқинлашуви? Бу нимани англатади? Наҳотки, Трамп маъмуриятида 3 йилдан буён ўзига қўшни бўлган мамлакатнинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини бузаётган мамлакатга нисбатан бирор бир эътироз ёки жиддий талаб йўқми? Ёки 2016 йилги АҚШ президентлик сайловларида ростдан ҳам аслида Хиллари Клинтон ғолиб бўлганмиди?