Ҳиндулар ҳимоячисининг жазоси алмаштирилди. У аслида ким эди?

Оқ уйнинг собиқ раҳбари Жо Байден АҚШ президентлигидан кетишидан олдин америкалик ҳиндуларнинг ҳуқуқлари ҳимоячиси Леонард Пелтиернинг жазосини алмаштирди. Бу ҳақда NBC News хабар берди.

Пелтиер Федерал тергов бюросининг икки агентини ўлдиришда айбланиб, икки марталик умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинди ва қарийб 50 йил қамоқда ўтирди. Оқ уй ёнида мунтазам равишда уни қўллаб-қувватловчи пикетлар ўтказиларди ва совет мактаб ўқувчилари уни озод қилишни талаб қилиб хат ёзарди.

Леонард Пелтиер 1976 йилнинг февраль ойида ҳибсга олинган ва 1977 йилнинг апрель ойида Фарго (Шимолий Дакота) суди уни икки марталик умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилган.

2025 йил 20 январда АҚШнинг собиқ президенти Жо Байден Пелтиернинг қамоқ жазосини уй қамоғи билан алмаштирди. Пелтиер техник жиҳатдан ҳали ҳам маҳбус бўлиб қолмоқда, унинг айби бартараф этилмаган. Аммо 80 ёшли фаол умрининг қолган қисмини уйда ўтказади.

Маҳаллий америкаликларнинг ҳуқуқлари учун кураш

1970 йилларда АҚШда туб америкаликларнинг ўз ҳуқуқлари учун кураши авжига чиқди.

1968 йилда фуқаролик фаоллари “Америка ҳиндуларининг ҳаракати” (American Indian Movement)ни тузди. Аввалига улар тинч норозилик намойишлари билан чекланди – улар федерал ҳокимият ва ҳиндулар ўртасидаги муносабатларни қайта кўриб чиқишни ёқлаб, юришлар ва пикетлар ўтказди. Қабилалар вакиллари XIX асрда тортиб олинган (ёки ижарага олинган) ерларни қайтаришни талаб қилди. Аммо фаоллар тез орада сўздан тўғридан-тўғри ҳаракатга ўтди.

1969 йилда ўзини “Ҳамма қабилаларнинг ҳиндулари” деб атаган гуруҳ Алькатрас оролидаги ташландиқ қамоқхонани эгаллаб олди ва уни деярли икки йил ушлаб турди. Фаоллар 1868 йилда АҚШ ҳукумати ва Лакота қабиласи ўртасида тузилган шартномани тилга олди, унда фойдаланилмаётган барча федерал ерларни бир пайтлар уларни босиб олган маҳаллий халқларга қайтариш назарда тутилган.

Алькатраснинг қўлга олиниши Вашингтонни музокаралар олиб боришга ва маҳаллий халқларга кўпроқ мухторият ваъда қилишга мажбур қилди.

Алькатрасдаги фаолият қўлга олинганнинг иккинчи йилида барбод бўлди: агар дастлаб ҳиндуларга Голливуд юлдузлари ёрдам берган бўлса (масалан, Жейн Фонда ва Марлон Брандо), кейин жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланиш йўқолди. 1971 йилнинг июнь ойида полиция қолган фаолларни оролдан чиқариб юборди.

Бироқ, Алькатрас муҳим прецедентга айланди: кейинги барча ҳаракатлар ушбу воқеалардан илҳомлантирилди.

1972 йилда “Америка ҳиндулари ҳаракати” “Бузилган шартномалар изи” деб номланган юриш ўтказди. Карвон Миннесота штатидаги Сент-Пол шаҳридан жўнаб, ноябргача Вашингтонга етиб келди. Фаоллар Ҳиндулар ишлари бўйича бюро биносини эгаллаб олди, шундан сўнг полиция билан тўқнашувлар бошланди. Қарама-қаршилик бир ҳафта давом этди, кейин расмийлар намойишчилар талабларининг бир қисмига рози бўлди.

Бир неча ойдан камроқ вақт ўтгач, эскалация бошланди. 1973 йилнинг февраль ойида “Америка ҳиндулари ҳаракати” Pine Ridge қўриқхонасида (Жанубий Дакота) “Wounded Knee” (Яраланган тизза қирғини) аҳоли пунктини эгаллаб олди. Бунинг сабаби Оглала қабиласидаги ички можаро эди, аммо тез орада қарама-қаршилик федерал даражага етди.

Полиция ва Федерал тергов бюроси аҳоли пунктини ўраб олди, қуролли фаоллар қаршилик кўрсатди. Отишмалар уч ой давом этди ва икки киши, жумладан Оглала раҳбари Бадди Ламонт федерал агентлар томонидан ўлдирилди. Кейин қирғиндаги воқеалар кенг резонансга сабаб бўлди: масалан, норозилик белгиси сифатида Марлон Брандо “Оскар”да кўринмади ва унинг ўрнига фаол Сашин Литтлфезерни юборди. 

Икки ФTБ агентининг ўлдирилиши

Pine Ridge қўриқхонасидаги вазият кескинлигича қолди. Оглала қабиласини федерал ҳокимият томонидан қўллаб-қувватланган Ричард Уилсон бошқарган. 1970 йилларда у сиёсий мухолифларни, жумладан, “Америка ҳиндулари ҳаракати” аъзоларини бостирадиган қуролли милиция тузди.

1975 йил 26 июнда иккита номаълум машина Pine Ridge'га етиб келди. Уларни ФTБ агентлари Рональд Уильямс ва Жэк Кулер бошқарган, улар гумон қилинган ўғрини қидиришга келган. Номаълум шароитларда агентлар ва фаоллар ўртасида отишма содир бўлиб, унда ҳукумат амалдорлари ва бир маҳаллий аҳоли ҳалок бўлди.

Асосий гумондор таниқли фаол Леонард Пелтиер эди: тергов унинг милтиғи федерал агентларни отиш учун ишлатилган деган хулосага келди.

Пелтиер аввалроқ қотилликда гумонланиб қидирувда бўлган (бу айбловлар кейинчалик далил йўқлиги сабабли олиб ташланган).

ФTБ агентларининг ўлимидан сўнг у Жанубий Дакотадан Канадага қочиб кетган, аммо кейин ҳибсга олинган ва АҚШга экстрадиция қилинган. 1977 йилда суд унга ҳукм чиқарди.

“Леонард Пелтиерни озод қилинг!”

Пелтиер ишида кўплаб очилмай қолган жиҳатлар бор эди. Асосий гувоҳнинг айтишича, у ФTБ таҳдидларига қарамасдан кўрсатма берган, экспертиза бир нечта милтиқ борлигини аниқлаган, яна икки гумонланувчи далил йўқлиги сабабли қўйиб юборилган.

Пелтиер бу йиллар давомида ўз айбини тан олмади. У отишмада иштирок этганини яширмади, лекин ФTБ агентларини шахсан ўлдирмаганини таъкидлади.

Пелтиер қамоқда ўтказган деярли 50 йил давомида халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари фаол ҳаракат қилди. (масалан, Халқаро амнистия) ва дунёга машҳур кўплаб таниқли шахслар: Нельсон Мандела ва Она Тереза, Далай Лама, Стинг ва Мадонна, Жоржио Армани ва Ёко Оно. Аммо СССРда бу ёрдам бутун мамлакат даражасига етди.

Совет Иттифоқида академик Евгений Велихов бошчилигидаги Леонард Пелтиерни қўллаб-қувватлаш қўмитаси тузилди.

Совет матбуоти мунтазам равишда Америка ҳукуматини ирқчиликда айбловчи ва ҳинд ҳуқуқлари учун курашувчини зудлик билан озод қилишга чақирувчи мақолалар чоп этарди. Мактаб ўқувчилари ва талабалар Пелтиерни ҳимоя қилиш учун хат ёзарди ва “Комсомольская правда” ҳатто бундай хабарлар учун махсус бланкаларни чоп этди – уларни кесиб ташлаш ва АҚШ ёки Америка элчихонасига юбориш мумкин эди.

Пелтиернинг рафиқаси Стефани СССРга келди ва кашфиётчилар ва меҳнат жамоалари билан учрашувлар ўтказди.

1986 йилда Пелтиер қамоқда кўриш қобилиятини йўқотаётганини айтди. Бир мунча вақт ўтгач, совет дипломатлари Америка ҳукумати СССР офтальмологларига маҳбус билан учрашишга рухсат беришини таъминлади. Америкалик ҳамкасблари билан биргаликда совет шифокорлари Пелтиерни текшириб, унга даволанишни буюрди.

СССР парчаланганидан кейин Пелтиерни Москвада эслаб қолишмади. Вақти-вақти билан фақат Россия Ташқи ишлар вазирлиги унинг исмини АҚШдаги инсон ҳуқуқлари бўйича ҳисоботларида “Диссидентларни таъқиб қилиш” бўлимига киритган.

Шу билан бирга, яқин вақтгача АҚШда фаоллар томонидан Пелтиерни қўллаб-қувватловчи норозилик намойишлари мунтазам равишда ўтказилиб келинди: Оқ уй яқинидаги пикетчилар 2024 йилда 80 ёшни қаршилаган фаолни зудлик билан озод қилишни талаб қилганди.