Агар Эрдоған мағлубиятга учраса, Туркияда демократия яна тикланиши мумкин – “The Economist”

Туркияни 2003 йилдан бери бошқариб келаётган Ражаб Тойиб Эрдўған илк марта мағлубиятга учраши мумкин. Бу ҳақда “The Economist” нашрининг “Етакчилар” бўлимидан жой олган “Бу йилги энг муҳим сайловлар” сарлавҳаси остида чоп этилган мақолада гап боради.

Нашр Эрдўғаннинг бошқарувини “автократик” деб атаган ва агар у мағлуб бўлса, бу Туркияда эрозияга учраган демократияни тиклаш мумкинлигини кўрсатишини маълум қилган.

“Сайлов натижаси қил устида турибди. Аксарият сўровлар Эрдўғаннинг кичик фарқ билан ортда қолганини кўрсатмоқда. Агар у ютқазса, бу глобал оқибатларга олиб келадиган ажойиб сиёсий бурилиш бўларди. Турк халқининг сайловдан кейинги ҳаёти эҳтимол бироз қўрқинчлироқ, лекин эркин ва – вақт ўтиши билан янада фаровон бўларди. 
Янги ҳукумат Ғарб билан бузилган муносабатларни тиклайди. Туркия НАТО аъзоси, аммо жаноб Эрдўған даврида Яқин Шарқда бузғунчи куч пайдо бўлди ва Туркия раҳбари Россия билан яқинроқ алоқалар ўрнатишга интилди”, деган нашр.

Мақолада шунингдек, Осиё, Европа ва Яқин Шарқ чорраҳасида жойлашган 85 миллион кишилик ўртача даромадли мамлакат бўлган Туркияда бутун дунёдаги автократлар сингари, Эрдўған ҳам ёмон сиёсатни жиловлайдиган ва кузатувчи институтларни мунтазам равишда заифлаштириб, ўз ҳокимиятини мустаҳкамлагани ёзилган.

“Унинг мухолифлари ҳукуматнинг батафсил режасига эга олти партияли иттифоқ тиклашга ваъда бермоқда.

Қудратни куч билан эгаллаб туришнинг кўплаб ёмон оқибатларидан жаноб Эрдўғаннинг иқтисодий сиёсати оддий туркларга энг кўп зарар келтирди. Икки йил ичида у гўёки мустақил деб ҳисобланган марказий банкнинг учта бошқарувчисини ишдан бўшатди, ўзининг лаёқациз куёвини молия вазири этиб тайинлади ва шундан сўнг банкни бемаъни бўш пул-кредит сиёсатига мажбур қилди. Бу ўсишни анча барқарор ушлаб турди, бироқ бунинг натижасида ўтган йили инфляциянинг 86 фоизга етишига олиб келди ва ҳали ҳам 40 фоиздан анча юқори (расмий маълумотларга кўра, бу ишончсиз бўлиши мумкин). Сайловчилар пиёз нархи икки йил ичида ўн баробар кўтарилганидан норози”, дея ўз таҳлиллари билан бўлишган “The Economist” нашри.

Қолаверса, нашр президентлик сайловларида мухолифат номзоди Кемал Қиличдорўғлини қўллаб-қувватлашини яширмаган.

“У ғалаба қозонса, банк мустақиллигини тиклашга ва инфляцияни бир хонали рақамга туширишга ваъда берди ва бу, насиб қилса, хорижий инвестициялар тушишини ҳам тўхтатади. Аммо ҳозирда нафақат иқтисодиёт, балки демократия ҳам тузатишларга муҳтож.
Бошқа кўплаб етакчилар сингари, жаноб Эрдўған ҳам суд тизимини қўл остидаги ҳуқуқий тайинлаш кенгаши билан кастрация қилди. У оммавий ахборот воситаларини қисман қўрқитиш билан шуғулланди. У 2017 йилда конституциявий ўзгаришлар билан парламентни четлаб ўтди, бу унга фармон билан бошқариш ваколатини берди. Жаноб Қиличдорўғли эса буни ўзгартиришга ваъда беради”, дея Эрдўғаннинг хатоларини санашда давом этилган мақолада.

Бундан ташқарии Эрдўған прокурорлар орқали фаоллар ва сиёсатчиларни “терроризм”да сохта айбловлар билан қўрқитишда, курдларнинг асосий партияси етакчисини сиёсий маҳбус сифатида қамоққа олишда “айблаган”.

Мақолада ёзилишича, Истанбул мерини (мухолифатчи) қамоқ ва сиёсат билан шуғулланиши тақиқланади. Собиқ ҳукуматнинг оғир вазнли вакиллари президентни танқид қилишдан қўрқишади ва уни пичирлаб муҳокама қилишдан олдин анонимликни талаб қилишади. Буларнинг барчаси эса Эрдўған қайта сайланса ёмонлашиши, лекин мағлуб бўлса, тезда яхшиланади.

“Мухолифатнинг ғалабаси Туркиянинг қўшнилари учун ҳам фойдали бўлади ва Ғарб учун катта геосиёсий оқибатларга олиб келади. Туркия шу кунларда Европанинг қолган қисмидан деярли бутунлай узоқлашди, гарчи номинал жиҳатдан у ҳали ҳам Европа Иттифоқига кириш учун номзод бўлсада, бу ҳеч қачон амалга ошмаслиги мумкин. Лекин Президент Қиличдорўғли Европа Инсон ҳуқуқлари судининг қарорларига риоя қилишга ва Эрдўғаннинг сиёсий маҳбусларини озод қилишга ваъда беради. Европа эса бунга жавобан турклар учун узоқ вақтдан бери тўхтатиб қўйилган виза дастурини қайта тиклаш, Туркиянинг Европа Иттифоқи ягона бозорига киришини тезлаштириш ва ташқи сиёсат масалаларида яқинроқ ҳамкорлик қилиши мумкин.

Қолаверса, раҳбарнинг алмашиши билан Туркиянинг НАТО билан келишмовчилиги тузалишни бошлаши керак. Унинг Швециянинг алянсга киришига тўсиқ қўйиши бекор қилинади. Эрдўғаннинг Владимир Путин билан ўзаро яқин алоқалари ва Суриядаги курд кучларига ҳужумлари туфайли заҳарланган Америка билан муносабатлар яхшиланади”, дея умид қилинади мақолади.

Бироқ, “The Economist” янги Туркия Эрдўғаннинг Украинага нисбатан ингичка арқонда юрадиган сиёсатини қўллаб-қувватлашда давом этиши керак, деган фикрда. Бунда Украинага дронларни етказиб беришда давом этиш, лекин Россияга қарши санкцияларга қўшилмаслик сиёсати назарда тутилган.

“Энг муҳими, мухолифатнинг ғалабаси бутун дунё бўйлаб демократлар учун муҳим сигналдир. Глобал миқёсда тобора кўпайиб бораётган автократлар демократияни тўлиқ йўқ қилмасдан, ўз ҳокимиятини чекловчи қоидалар ва институтларни олиб ташлаш орқали унга путур этказмоқда. “В-Дем” тадқиқот ташкилоти ҳисоб-китобларига кўра, Совуқ Уруш охиридаги 40 та давлатдан фарқли равишда ҳозирда эллик олтита мамлакат “сайлов автократияси” тоифасига киради ва бу рўйхат кенгайиши мумкин”, деб ёзилган “Йилнинг энг муҳим сайловлари” мақоласида.

Туркия мухолифати миллий иттифоқи аллақачон кўп ютуқларга эришди. Нашр муҳолифат вакили Киличдорўғлини гарчи бироз зерикарли бўлсада, қатъиятли консенсус яратувчи ва анчагина камтарлигини, яъни рақибининг бутунлай тескариси эканини эслатган.

“Жаноб Эрдўған ҳокимиятнинг дастлабки йилларида бир қанча хайрли ишларни амалга оширди, бироқ ҳаддан ташқари кучнинг доимий равишда тўпланиши, одатдагидек, унинг бу ютуқларини хира қилди”, дея якун ясалган мақолага.

Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Эрдўған Қиличдорўғлини АҚШ Президенти Жо Байдендан кўрсатма олганиликда айблаган эди.