Trampning hokimiyatga qaytishi Markaziy Osiyoga qanday ta’sir qiladi?

Donald Tramp AQSH prezidentlik saylovlarida g‘alaba qozonganidan keyin ko‘plab tahlilchilar uning mintaqaviy va xalqaro kuchlarga ta’siri, shuningdek, AQSHning 47-prezidenti ittifoqchilari va dushmanlari kim bo‘lishi haqidagi taxminlarni ilgari surdi.

Biroq Misrning “Al Masry Al Youm” nashri Trampning g‘alabasi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari uchun nimani anglatishini tahlil qildi. O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston Prezidentlari Trampga uzun tabrik xatlari yuborib, AQSH bilan aloqalarni kuchaytirish niyatlarini bildirishgan. Nashrning qayd etishicha, bu xatlar, ayniqsa, Jo Bayden g‘alaba qozonganida yuborilgan qisqa tabriklar bilan taqqoslaganda, Markaziy Osiyo davlatlari uchun Trampning g‘alabasi qanday imkoniyatlar ochishini ko‘rsatadi.

Markaziy Osiyo tarixan AQSHning tashqi siyosatida doimo ikkinchi darajali bo‘lib kelgan. Mintaqaning o‘ziga xos joylashuvi va iqtisodiy salohiyati e’tiborsiz qolgan. Masalan, AQSH prezidentlari hech qachon Markaziy Osiyoga tashrif buyurmagan va bu mintaqada sammitlar o‘tkazilmagan. Shunga qaramay, bu davlatlar AQSH uchun juda muhim, chunki ular mintaqada xavfsizlik va iqtisodiy ahamiyatga ega.

Markaziy Osiyo va AQSH

Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmanistonning AQSH bilan aloqalari tarixan ancha cheklangan. Ammo AQSH 2015 yilda o‘zining “S5+1”  diplomatik platformasini ishga tushirishi bu mintaqaga bo‘lgan qiziqishni oshirdi.

“S5+1” – bu Markaziy Osiyo davlatlarining Tashqi ishlar vazirlarining AQSH bilan doimiy uchrashuvlari platformasidir. Ushbu platforma nafaqat iqtisodiy hamkorlik, balki xavfsizlik, ekologiya va boshqa muhim masalalarni muhokama qilish uchun yaratilgan. Masalan, 2023 yilning sentyabrida AQSH BMT Bosh Assambleyasida Markaziy Osiyo davlatlari bilan “S5+1” formatida yangi muhim uchrashuv o‘tkazdi.

Ushbu sammitda AQSH Markaziy Osiyoga 9 milliard dollarga yaqin moliyaviy yordam ajratish niyatini bildirdi, bu esa mintaqaning xavfsizligini kuchaytirish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va ta’lim hamda madaniyat sohalaridagi hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan edi. Shuningdek, bu yordam AQSHning Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan strategik qiziqishini yana bir bor ko‘rsatadi.

Markaziy Osiyodan yangi prezidentning manfaatlari

Qo‘shma Shtatlar beshta respublikani Osiyo qit’asining qoq markazida joylashgan strategik maydon deb biladi. Tramp keyingi to‘rt yil ichida erishmoqchi bo‘lgan eng ko‘zga ko‘rinarli yutuqlar quyidagilardan iborat:

Xavfsizlik va harbiy xarakterdagi mulohazalar: 

Qo‘shma Shtatlar Amerika harbiy bazalarini tiklash orqali Markaziy Osiyo mamlakatlarida harbiy muvofiqlashtirish markazini yaratishga intiladi. 2001 yil sentyabr voqealaridan so‘ng Markaziy Osiyoda ikkita harbiy baza tashkil etildi; Birinchisi O‘zbekistondagi Qarshi-Xonobod bazasi bo‘lib, undan AQSH transport, logistika va oziq-ovqat missiyalari uchun foydalangan. Amerikaning u yerdagi ta’siri 2004 yildan 2005 yilgacha davom etdi. Ikkinchisi Qirg‘izistondagi Manas aeroportidagi baza bo‘lib, amerikaliklar u yerdan 2015 yilda chiqib ketgan. Ko‘p o‘tmay, 2021 yilda Amerika qo‘shinlari Afg‘onistondan olib chiqildi. Vashington Amerika xavfsizligi bo‘shlig‘ini to‘ldirish uchun beshta respublikada yangi bazalar qurishga qat’iy ahd qilgan.

Markaziy Osiyo Amerikaning bosim vositasi: 

Markaziy Osiyo mintaqasining AQSH uchun strategik ahamiyati, ayniqsa Xitoy va Rossiya kabi yirik kuchlar, shuningdek, Turkiya va Eronning mintaqadagi kengayish harakatlari fonida yanada muhim bo‘lib bormoqda. Xitoy va Rossiya o‘z ekspansionistik siyosatini kuchaytirayotgani sari bu mamlakatlar Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan o‘z ta’sirini oshirmoqda. Turkiya va Eron esa Markaziy Osiyo respublikalarini o‘z madaniy merosining tabiiy davomchisi sifatida ko‘rib, bu hududda o‘z ta’sirini mustahkamlashga harakat qilmoqda.

“Jahon yuragi”ning strategik ahamiyati: 

Markaziy Osiyo geografik jihatdan Osiyo va Yevropa o‘rtasida, ya’ni ikkala qit’a o‘rtasidagi savdo va transport yo‘llarining kesishgan nuqtasida joylashgan. Bu mintaqa nafaqat muhim savdo yo‘llari uchun o‘ta strategik, balki ulkan tabiiy resurslarga ega: neft, gaz va boshqa minerallarni o‘zida saqlaydi. Ushbu resurslar mintaqani global energetika markazlaridan biriga aylantiradi. Markaziy Osiyo o‘zining noyob geosiyosiy joylashuvi va boy tabiiy resurslari tufayli dunyo miqyosida savdo va madaniy almashinuvlar uchun juda katta ahamiyatga ega. Tramp, ehtimol, oldingi AQSH administratsiyalarining Markaziy Osiyo davlatlari bilan mustahkam aloqalar o‘rnatish borasidagi harakatlarini davom ettirishga intiladi. Bunga eng sezilarli natijalar sifatida, AQSHning Markaziy Osiyo mintaqasiga qaratilgan olti prinsiplilik strategiyasi kiradi. Ushbu prinsiplar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Mintaqa davlatlarining suvereniteti va mustaqilligini qo‘llab-quvvatlash;
• Terrorizm xavfini kamaytirish;
• Afg‘onistonda barqarorlikni oshirish va Afg‘oniston bilan Markaziy Osiyo o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish;
• Mintaqaviy integratsiyani rag‘batlantirish;
• Huquqiy davlat va inson huquqlari sohasidagi islohotlarni qo‘llab-quvvatlash;
• Mintaqaga AQSH investitsiyalarini jalb qilishni rag‘batlantirish;

“Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusi bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri qarama-qarshilik: 

Xitoy AQSH uchun eng katta tahdidni tashkil etadi, bu 2021 yilgi AQSHning Milliy xavfsizlik hujjatida ko‘rsatilgan. Shuningdek, Markaziy Osiyo mintaqasining Xitoyning “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusidagi rolini inobatga olgan holda, Trampning yondashuvi, ehtimol, Xitoyning hududdagi o‘sishini cheklashga qaratilgan, aynan shu nuqtai nazardan u Baydenning siyosatini davom ettirishi kutilmoqda. Markaziy Osiyo Xitoy uchun “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusining boshlang‘ich nuqtasi sifatida katta ahamiyat kasb etadi va shuning uchun Tramp bu mintaqaga e’tiborni kuchaytirishga intiladi.

AQSHning Markaziy Osiyo davlatlari bilan kelajakdagi munosabatlari

AQSHning Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalarining asosiy yo‘nalishlaridan biriga 43-prezident Jorj Bush davridan beri amal qilib kelinmoqda. Bush Markaziy Osiyo davlatlari –O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston rahbarlari bilan uchrashib, Sovet Ittifoqining merosi va 2001 yildagi teraktlar oqibatida yuzaga kelgan muammolarni tahlil qilishga harakat qilgan edi. Ammo aynan sobiq prezident Barak Obama bu formatni yanada rivojlantirdi va “S5+1”ni yangi diplomatik platformaga aylantirdi. 2023 yilda esa aynan shu formatda AQSH Prezidenti Jo Bayden Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari bilan uchrashdi.

Kelajakda, Trampning yangi prezidentlik muddati davomida, bu formatni yangilash va rivojlantirish kutilmoqda. Tramp, ehtimol, iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashga ko‘proq e’tibor qaratadi. Ayniqsa, Amerikaning sarmoyadorlari uchun qulay sharoitlar yaratish, yangi muammolarni hal qilish orqali mintaqadagi barqarorlikni saqlashga qaratilgan siyosatni davom ettiradi. Bu yondashuv Trampning siyosatini Baydenning siyosatidan ancha amaliyroq qilishga olib kelishi mumkin, chunki u xavfsizlik va ikki tomonlama iqtisodiy manfaatlarga ko‘proq urg‘u beradi. 

AQSHning kelajakdagi tashqi siyosati

Donald Trampning saylovoldi kampaniyasida Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan kam e’tibor qaratilgani inobatga olinsa, AQSHning tashqi siyosati keyingi to‘rt yil ichida qanday yo‘nalish olishi aniq emas. Biroq Tramp siyosatining asosiy diqqat markazi iqtisodiy islohotlarni kuchaytirishga qaratilishi mumkin. Bu islohotlar AQSHning manfaatlariga xizmat qilishi, shuningdek, Markaziy Osiyo davlatlari bilan savdo aloqalarini mustahkamlashga e’tibor qaratilishi kutilmoqda.

Shu bilan birga, Tramp, odatdagi Bayden siyosatidan farqli o‘laroq, inson huquqlari va demokratiya jarayonlarini kuchaytirishga e’tibor bermaydi. Tramp, ushbu masalalarda ichki siyosatni o‘zgarishsiz qoldirishi mumkin va Markaziy Osiyo davlatlarining ichki boshqaruvi bilan bog‘liq siyosatni o‘zgartirishga urinishlari kam bo‘lishi ehtimoldan yiroq emas. Shunday qilib, Trampning siyosati Baydenning demokratik islohotlarga qaratilgan sa’y-harakatlariga nisbatan ancha amaliy va realistik bo‘lishi mumkin, chunki u xavfsizlik va iqtisodiy foydalarga ko‘proq e’tibor qaratadi.

Tramp va Putin o‘rtasidagi kelajakdagi munosabatlar AQSHning Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalariga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Nashrga ko‘ra, agar Tramp Rossiya bilan do‘stona va yaqin aloqalarni mustahkamlashga harakat qilsa, bu Markaziy Osiyo mintaqasining AQSH siyosatidagi ahamiyatini kamaytirishi mumkin. Chunki tarixan Markaziy Osiyo Rossiyaga nisbatan bosim o‘tkazish uchun ishlatilgan mintaqa hisoblanadi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo davlatlari bu vaziyatni o‘z foydalariga aylantirishi mumkin. Agar Tramp Rossiya bilan aloqalarini mustahkamlasa, ular o‘zaro mustaqil va balansli siyosat yuritish imkoniyatiga ega bo‘ladi, G‘arb va Sharq o‘rtasidagi qarama-qarshiliklardan chiqmasdan, mustaqil yo‘l tutadi. Shu tariqa Tramp Rossiya bilan do‘stona munosabatlarni rivojlantirsa, Markaziy Osiyo davlatlari o‘z aloqalarini mustahkamlashda ko‘proq erkinlikka ega bo‘ladi va AQSH bilan aloqalarini yanada yaxshilashga intiladi.

30 yildan ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyo davlatlari turli yo‘nalishlarda tashqi siyosat olib bormoqda va ular bu siyosatni mintaqaviy va xalqaro davlatlar bilan pragmatik munosabatlar o‘rnatishga qaratgan. Bunday yondashuv beshta respublikaga turli tashqi kuchlar bilan muvozanatli aloqalar o‘rnatish imkonini beradi. Bu siyosat, o‘z navbatida, Markaziy Osiyo davlatlarining iqtisodiy moslashuvchanligini, xavfsizligini va dunyo siyosatidagi pozitsiyalarini kuchaytiradi. Shuningdek, bu yondashuv mamlakatlarga global chaqiriqlarga tezroq javob berishga va o‘zlarini o‘zgaruvchan geosiyosiy sharoitlarga moslashtirishga imkon beradi.

Qayd etilishicha, 2024 yilgi saylovda Donald Trampning saylanishi AQSHning Markaziy Osiyo davlatlariga bo‘lgan tashqi siyosatiga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatishi kutilmoqda. Biroq bu mintaqaga 46-prezident, ya’ni Jo Baydenning siyosatida asosiy ustuvorlik bo‘lmagan. Mintaqadagi ta’sir kuchi uchun kurash davom etayotgani AQSHning yondashuvini o‘zgartirishi va Trampning yangi administratsiyasi uchun yangi strategik yo‘nalishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu esa kelgusi to‘rt yil davomida Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalarda muhim o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi ehtimoldan yiroq emas.

Muhammad Hodiyev