Трампнинг ҳокимиятга қайтиши Марказий Осиёга қандай таъсир қилади?

Дональд Трамп АҚШ президентлик сайловларида ғалаба қозонганидан кейин кўплаб таҳлилчилар унинг минтақавий ва халқаро кучларга таъсири, шунингдек, АҚШнинг 47-президенти иттифоқчилари ва душманлари ким бўлиши ҳақидаги тахминларни илгари сурди.

Бироқ Мисрнинг “Al Masry Al Youm” нашри Трампнинг ғалабаси Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари учун нимани англатишини таҳлил қилди. Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон Президентлари Трампга узун табрик хатлари юбориб, АҚШ билан алоқаларни кучайтириш ниятларини билдиришган. Нашрнинг қайд этишича, бу хатлар, айниқса, Жо Байден ғалаба қозонганида юборилган қисқа табриклар билан таққослаганда, Марказий Осиё давлатлари учун Трампнинг ғалабаси қандай имкониятлар очишини кўрсатади.

Марказий Осиё тарихан АҚШнинг ташқи сиёсатида доимо иккинчи даражали бўлиб келган. Минтақанинг ўзига хос жойлашуви ва иқтисодий салоҳияти эътиборсиз қолган. Масалан, АҚШ президентлари ҳеч қачон Марказий Осиёга ташриф буюрмаган ва бу минтақада саммитлар ўтказилмаган. Шунга қарамай, бу давлатлар АҚШ учун жуда муҳим, чунки улар минтақада хавфсизлик ва иқтисодий аҳамиятга эга.

Марказий Осиё ва АҚШ

Марказий Осиё, хусусан, Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистоннинг АҚШ билан алоқалари тарихан анча чекланган. Аммо АҚШ 2015 йилда ўзининг “С5+1”  дипломатик платформасини ишга тушириши бу минтақага бўлган қизиқишни оширди.

“С5+1” – бу Марказий Осиё давлатларининг Ташқи ишлар вазирларининг АҚШ билан доимий учрашувлари платформасидир. Ушбу платформа нафақат иқтисодий ҳамкорлик, балки хавфсизлик, экология ва бошқа муҳим масалаларни муҳокама қилиш учун яратилган. Масалан, 2023 йилнинг сентябрида АҚШ БМТ Бош Ассамблеясида Марказий Осиё давлатлари билан “С5+1” форматида янги муҳим учрашув ўтказди.

Ушбу саммитда АҚШ Марказий Осиёга 9 миллиард долларга яқин молиявий ёрдам ажратиш ниятини билдирди, бу эса минтақанинг хавфсизлигини кучайтириш, иқтисодий ўсишни рағбатлантириш ва таълим ҳамда маданият соҳаларидаги ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган эди. Шунингдек, бу ёрдам АҚШнинг Марказий Осиё давлатларига нисбатан стратегик қизиқишини яна бир бор кўрсатади.

Марказий Осиёдан янги президентнинг манфаатлари

Қўшма Штатлар бешта республикани Осиё қитъасининг қоқ марказида жойлашган стратегик майдон деб билади. Трамп кейинги тўрт йил ичида эришмоқчи бўлган энг кўзга кўринарли ютуқлар қуйидагилардан иборат:

Хавфсизлик ва ҳарбий характердаги мулоҳазалар: 

Қўшма Штатлар Америка ҳарбий базаларини тиклаш орқали Марказий Осиё мамлакатларида ҳарбий мувофиқлаштириш марказини яратишга интилади. 2001 йил сентябрь воқеаларидан сўнг Марказий Осиёда иккита ҳарбий база ташкил этилди; Биринчиси Ўзбекистондаги Қарши-Хонобод базаси бўлиб, ундан АҚШ транспорт, логистика ва озиқ-овқат миссиялари учун фойдаланган. Американинг у ердаги таъсири 2004 йилдан 2005 йилгача давом этди. Иккинчиси Қирғизистондаги Манас аэропортидаги база бўлиб, америкаликлар у ердан 2015 йилда чиқиб кетган. Кўп ўтмай, 2021 йилда Америка қўшинлари Афғонистондан олиб чиқилди. Вашингтон Америка хавфсизлиги бўшлиғини тўлдириш учун бешта республикада янги базалар қуришга қатъий аҳд қилган.

Марказий Осиё Американинг босим воситаси: 

Марказий Осиё минтақасининг АҚШ учун стратегик аҳамияти, айниқса Хитой ва Россия каби йирик кучлар, шунингдек, Туркия ва Эроннинг минтақадаги кенгайиш ҳаракатлари фонида янада муҳим бўлиб бормоқда. Хитой ва Россия ўз экспанционистик сиёсатини кучайтираётгани сари бу мамлакатлар Марказий Осиё минтақасига нисбатан ўз таъсирини оширмоқда. Туркия ва Эрон эса Марказий Осиё республикаларини ўз маданий меросининг табиий давомчиси сифатида кўриб, бу ҳудудда ўз таъсирини мустаҳкамлашга ҳаракат қилмоқда.

“Жаҳон юраги”нинг стратегик аҳамияти: 

Марказий Осиё географик жиҳатдан Осиё ва Европа ўртасида, яъни иккала қитъа ўртасидаги савдо ва транспорт йўлларининг кесишган нуқтасида жойлашган. Бу минтақа нафақат муҳим савдо йўллари учун ўта стратегик, балки улкан табиий ресурсларга эга: нефть, газ ва бошқа минералларни ўзида сақлайди. Ушбу ресурслар минтақани глобал энергетика марказларидан бирига айлантиради. Марказий Осиё ўзининг ноёб геосиёсий жойлашуви ва бой табиий ресурслари туфайли дунё миқёсида савдо ва маданий алмашинувлар учун жуда катта аҳамиятга эга. Трамп, эҳтимол, олдинги АҚШ администрацияларининг Марказий Осиё давлатлари билан мустаҳкам алоқалар ўрнатиш борасидаги ҳаракатларини давом эттиришга интилади. Бунга энг сезиларли натижалар сифатида, АҚШнинг Марказий Осиё минтақасига қаратилган олти принциплилик стратегияси киради. Ушбу принциплар қуйидагиларни ўз ичига олади:

• Минтақа давлатларининг суверенитети ва мустақиллигини қўллаб-қувватлаш;
• Терроризм хавфини камайтириш;
• Афғонистонда барқарорликни ошириш ва Афғонистон билан Марказий Осиё ўртасидаги иқтисодий алоқаларни ривожлантириш;
• Минтақавий интеграцияни рағбатлантириш;
• Ҳуқуқий давлат ва инсон ҳуқуқлари соҳасидаги ислоҳотларни қўллаб-қувватлаш;
• Минтақага АҚШ инвестицияларини жалб қилишни рағбатлантириш;

“Бир камар – бир йўл” ташаббуси билан тўғридан тўғри қарама-қаршилик: 

Хитой АҚШ учун энг катта таҳдидни ташкил этади, бу 2021 йилги АҚШнинг Миллий хавфсизлик ҳужжатида кўрсатилган. Шунингдек, Марказий Осиё минтақасининг Хитойнинг “Бир камар – бир йўл” ташаббусидаги ролини инобатга олган ҳолда, Трампнинг ёндашуви, эҳтимол, Хитойнинг ҳудуддаги ўсишини чеклашга қаратилган, айнан шу нуқтаи назардан у Байденнинг сиёсатини давом эттириши кутилмоқда. Марказий Осиё Хитой учун “Бир камар – бир йўл” ташаббусининг бошланғич нуқтаси сифатида катта аҳамият касб этади ва шунинг учун Трамп бу минтақага эътиборни кучайтиришга интилади.

АҚШнинг Марказий Осиё давлатлари билан келажакдаги муносабатлари

АҚШнинг Марказий Осиё давлатлари билан алоқаларининг асосий йўналишларидан бирига 43-президент Жорж Буш давридан бери амал қилиб келинмоқда. Буш Марказий Осиё давлатлари –Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон раҳбарлари билан учрашиб, Совет Иттифоқининг мероси ва 2001 йилдаги терактлар оқибатида юзага келган муаммоларни таҳлил қилишга ҳаракат қилган эди. Аммо айнан собиқ президент Барак Обама бу форматни янада ривожлантирди ва “С5+1”ни янги дипломатик платформага айлантирди. 2023 йилда эса айнан шу форматда АҚШ Президенти Жо Байден Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари билан учрашди.

Келажакда, Трампнинг янги президентлик муддати давомида, бу форматни янгилаш ва ривожлантириш кутилмоқда. Трамп, эҳтимол, иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва минтақавий хавфсизликни таъминлашга кўпроқ эътибор қаратади. Айниқса, Американинг сармоядорлари учун қулай шароитлар яратиш, янги муаммоларни ҳал қилиш орқали минтақадаги барқарорликни сақлашга қаратилган сиёсатни давом эттиради. Бу ёндашув Трампнинг сиёсатини Байденнинг сиёсатидан анча амалийроқ қилишга олиб келиши мумкин, чунки у хавфсизлик ва икки томонлама иқтисодий манфаатларга кўпроқ урғу беради. 

АҚШнинг келажакдаги ташқи сиёсати

Дональд Трампнинг сайловолди кампаниясида Марказий Осиё давлатларига нисбатан кам эътибор қаратилгани инобатга олинса, АҚШнинг ташқи сиёсати кейинги тўрт йил ичида қандай йўналиш олиши аниқ эмас. Бироқ Трамп сиёсатининг асосий диққат маркази иқтисодий ислоҳотларни кучайтиришга қаратилиши мумкин. Бу ислоҳотлар АҚШнинг манфаатларига хизмат қилиши, шунингдек, Марказий Осиё давлатлари билан савдо алоқаларини мустаҳкамлашга эътибор қаратилиши кутилмоқда.

Шу билан бирга, Трамп, одатдаги Байден сиёсатидан фарқли ўлароқ, инсон ҳуқуқлари ва демократия жараёнларини кучайтиришга эътибор бермайди. Трамп, ушбу масалаларда ички сиёсатни ўзгаришсиз қолдириши мумкин ва Марказий Осиё давлатларининг ички бошқаруви билан боғлиқ сиёсатни ўзгартиришга уринишлари кам бўлиши эҳтимолдан йироқ эмас. Шундай қилиб, Трампнинг сиёсати Байденнинг демократик ислоҳотларга қаратилган саъй-ҳаракатларига нисбатан анча амалий ва реалистик бўлиши мумкин, чунки у хавфсизлик ва иқтисодий фойдаларга кўпроқ эътибор қаратади.

Трамп ва Путин ўртасидаги келажакдаги муносабатлар АҚШнинг Марказий Осиё давлатлари билан алоқаларига катта таъсир кўрсатиши мумкин. Нашрга кўра, агар Трамп Россия билан дўстона ва яқин алоқаларни мустаҳкамлашга ҳаракат қилса, бу Марказий Осиё минтақасининг АҚШ сиёсатидаги аҳамиятини камайтириши мумкин. Чунки тарихан Марказий Осиё Россияга нисбатан босим ўтказиш учун ишлатилган минтақа ҳисобланади. Бундан ташқари, Марказий Осиё давлатлари бу вазиятни ўз фойдаларига айлантириши мумкин. Агар Трамп Россия билан алоқаларини мустаҳкамласа, улар ўзаро мустақил ва балансли сиёсат юритиш имкониятига эга бўлади, Ғарб ва Шарқ ўртасидаги қарама-қаршиликлардан чиқмасдан, мустақил йўл тутади. Шу тариқа Трамп Россия билан дўстона муносабатларни ривожлантирса, Марказий Осиё давлатлари ўз алоқаларини мустаҳкамлашда кўпроқ эркинликка эга бўлади ва АҚШ билан алоқаларини янада яхшилашга интилади.

30 йилдан ортиқ вақт давомида Марказий Осиё давлатлари турли йўналишларда ташқи сиёсат олиб бормоқда ва улар бу сиёсатни минтақавий ва халқаро давлатлар билан прагматик муносабатлар ўрнатишга қаратган. Бундай ёндашув бешта республикага турли ташқи кучлар билан мувозанатли алоқалар ўрнатиш имконини беради. Бу сиёсат, ўз навбатида, Марказий Осиё давлатларининг иқтисодий мослашувчанлигини, хавфсизлигини ва дунё сиёсатидаги позицияларини кучайтиради. Шунингдек, бу ёндашув мамлакатларга глобал чақириқларга тезроқ жавоб беришга ва ўзларини ўзгарувчан геосиёсий шароитларга мослаштиришга имкон беради.

Қайд этилишича, 2024 йилги сайловда Дональд Трампнинг сайланиши АҚШнинг Марказий Осиё давлатларига бўлган ташқи сиёсатига кўплаб омиллар таъсир кўрсатиши кутилмоқда. Бироқ бу минтақага 46-президент, яъни Жо Байденнинг сиёсатида асосий устуворлик бўлмаган. Минтақадаги таъсир кучи учун кураш давом этаётгани АҚШнинг ёндашувини ўзгартириши ва Трампнинг янги администрацияси учун янги стратегик йўналишларни келтириб чиқариши мумкин. Бу эса келгуси тўрт йил давомида Марказий Осиё давлатлари билан алоқаларда муҳим ўзгаришларни келтириб чиқариши эҳтимолдан йироқ эмас.

Муҳаммад Ҳодиев