Putin MDH rahbarlarini G‘alaba paradiga yig‘ishni qanday uddaladi?

Joriy yilning 9 may kuni Moskvadagi G‘alaba paradida yetti postsovet respublikasi rahbarlari — Belarus, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, O‘zbekiston, Turkmaniston Prezidentlari va Armaniston Bosh vaziri ishtirok etdi. Bu ko‘plab siyosiy kuzatuvchilarning e’tiborini tortdi. Aytish joizki, Ukrainaga keng ko‘lamli bosqin boshlanganidan so‘ng, ko‘plab siyosiy yetakchilar o‘zlarini Rossiyadan uzoqlashtirishga harakat qila boshladi, chunki Vladimir Putinning xalqaro maydondagi obro‘si pasaygandi. Xususan, o‘tgan yili Moskvadagi paradda birorta ham xorijiy davlat rahbari qatnashmagan. Siyosatshunos Arkadiy Dubnov “Republic” nashri jurnalisti Farida Qurbongaleyeva bilan suhbatda bu yilgi paradda nega bunday o‘zgarishlar bo‘lganini izohladi.  

F.Q.:— Moskvada G‘alaba kunini nishonlash marosimida yetti nafar xorijlik yetakchining ishtirok etishi Putinning “katta geosiyosiy g‘alabasi” deb ataldi. Ushbu ta’rifga qo‘shilasizmi?

A.D.: — Menimcha, bu bo‘lmagan gap. Biz Vladimir Vladimirovich tomonidan yangi tashkil etilgan postsovet imperiyasi bag‘riga u yoki bu respublikalarning bir qismining qaytishini  geosiyosiy g‘alaba deb atashimiz mumkin. Bu haqda ko‘p gapirilsada, u tarixiy ma’noga ega bo‘lishi dargumon.

Axir, suv ustidagi doiralar allaqachon keta boshladi. Masalan, Qozog‘istonga rahbarlik qilayotgan va so‘nggi paytlarda Rossiyaning Ukrainadagi xatti-harakatlariga alohida qarshilik ko‘rsatayotgan Qosim-Jomart To‘qayev kabi rahbar Moskvaga kelishi bilan ko‘pchilikni lol qoldirdi. Va men bundan hayratga tushgan odamlarni tushunaman. Chunki bu To‘qayevning Moskvaning Ukrainadagi maqsadiga mos  kelmaydigan pozitsiyani egallashi bilan mutanosib emas. Uning Donbassdagi kvazi – davlat tuzilmalarini tan olmasligi haqidagi mashhur iborasini eslash mumkin.

Ammo hayot, oddiy qilib aytganda, geosiyosiy sxemalar va siyosatshunoslik inshootlaridan ko‘ra murakkabroq.

F.Q.:— Deyarli bir yil avval Sankt-Peterburg iqtisodiy forumida Putinni trollagan To‘qayevning xatti-harakatlaridagi o‘zgarishlarni qanday izohlash mumkin?

A.D.:— To‘qayev – mohir siyosatchi, nozik diplomat, tajribali saroy a’zosi. Va u bugun qisman Moskva qo‘ygan qoidalar bo‘yicha o‘ynashga majbur.

Buni inobatga olgan holda shuni ta’kidlaymanki, MDH davlatlari Prezidentlarining shunchalik ko‘p bo‘lishining o‘zi Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin 30 yil o‘tgach, Rossiya o‘sha imperiya tarkibiga kirgan sobiq ittifoq respublikalari uchun metropoliya bo‘lib qolayotganidan dalolat beradi. Va buni hozircha o‘zgartirib bo‘lmaydi. U faqat avlodlar almashinuvi bilan o‘zgaradi. Aytish joizki, bu allaqachon boshlanmoqda. Chunki To‘qayevga beriladigan savollar birinchi navbatda yo postsovet davrida tug‘ilgan yoshlar yoki mustaqil yurtda tarbiyalangan, sovet hayoti tajribasidan yiroq bo‘lgan sal kattaroq odamlar tomonidan yangramoqda. 

Shubhasiz, Qozog‘iston juda ko‘p holatlar, mavzular, muammolar, ehtimoliy keskinliklarda Rossiya bilan bog‘liq. Va bu vaziyatda rahbarning vazifasi, bu munosabatlarda o‘z tomonidan yetarlicha keskinlikni qo‘zg‘atmasdan, igna teshigidan ip kabi o‘tishdir. Zero, Rossiya Ostona uchun juda jiddiy davlat, u bilan Kaspiyni hisobga olmaganda 7,5 ming kilometr chegaraga ega ulkan tranzit hududlar mavjud.

Qozog‘iston chegarada yashovchi odamlar o‘zlarini Rossiyadagi ruslar, Qozog‘istondagi qozoqlar kabi his qilmaydigan mamlakat. Bunday vaziyatda Qozog‘istonning Rossiyadan qutulishi mintaqadagi boshqa davlatlarga qaraganda qiyinroq. Men har doim ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarga Domokl qilichi kabi tushishi mumkin bo‘lgan shimoliy hududlarning muammolari haqida gapirmay qo‘yaqolay. Bu ham so‘nggi yillarda bo‘lganidek, Moskva Ostonani shantaj qilish uchun foydalanadigan vositalardan biridir. Xulosa qilib aytganda, To‘qayevga faqat hamdardlik bildirish mumkin. Siz uning pozitsiyasini tushunishingiz kerak.

U ko‘p jihatdan butun Yevroosiyo ruhiga zid bo‘lgan mustaqil kursni e’lon qildi. Yana kim Konstitutsiyaga faqat bitta prezidentlik muddatini kiritdi? Bu konstitutsiyaga kiritildi va uni yangilamaslikka va’da berildi. Bu ham ma’lum darajada ba’zi qo‘shnilarni bezovta qiladigan qadamdir.

F.Q.:— To‘qayev 2021 yil yanvardagi norozilik namoyishlarini tarqatib yuborishda yordam bergani uchun Putinga minnatdorchilik bilan Moskvaga kelishi mumkinmi?

A.D.:— Aytishim mumkinki, bunday motivatsiya bo‘lish ehtimoli bor. Ammo bu nafaqat To‘qayevning xatti-harakatlarini belgilaydi. Aloqalar harakatlar bilan belgilanadi. Keling endi Qozog‘iston va To‘qayev bugun qanday harakatlarga tayyorligini ko‘rib chiqsak. Ular aniq Rossiya manfaatlariga zid keladi. Qo‘shma Shtatlar Qozog‘istondan Rossiyaga qarshi sanksiyalarni chetlab o‘tish uchun foydalanilgan bo‘lishi mumkinligi haqida jiddiy da’vo qilmoqda. Qozog‘iston rahbariyati esa bu tanqidlarga ijobiy va konstruktiv munosabat bildirmoqda.

Rasmiy Ostona davlat tuzilmalari sanksiyalarni aylanib o‘tish bilan shug‘ullanmasligiga va’da bergan. Yana bir narsa shundaki, bu xususiy kompaniyalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Ammo Ostona buni nazoratga olishini ham bildirgan. Ya’ni Ostonaning G‘arb bosimiga bunday munosabati o‘z-o‘zidan Qozog‘iston va uning rahbarining Rossiya bilan munosabatlaridagi mustaqilligi haqida ko‘proq gapiradi. Moskvaga sayohat esa gazeta va jurnallar uchun shou xolos.

F.Q.:— Boshqa rahbarlarning tashrifiga nima sabab bo‘lishi mumkin? Qo‘pol qilib aytganda, u qanday qilib har bir rahbarni qabul qila oldi?

A.D.:—Keling bir eslaymiz: o‘tgan yili Xalqaro jinoiy sud (XJS) tomonidan Putinni hibsga olish uchun hech qanday order yo‘q edi. Moskvada nima deyilganidan qat’iy nazar, bu order uning (Putin) imidjiga jiddiy putur yetkazdi. Hozir ham u XJS nizomini tan oladigan Janubiy Afrikadagi BRICS sammitiga bora olmaydi, chunki u yerdagilar "Vladimir Vladimirovich, biz sizni hibsga olishimiz kerak, shuning uchun kelmasligingiz lozim", deyishdi. Bu Rossiya rahbarining obro‘siga jiddiy zarba. Ya’ni Vladimir Vladimirovich bugun jahon siyosatida avvalgidan ko‘ra ko‘proq obro‘siz ko‘rinadi.

Shuning bois u bugungi kunda bu haqiqat emasligini tasdiqlashi, Putin uchun bunday maqomga rozi bo‘lmagan qator davlatlar va ularning rahbarlari borligini va agar Putin ularni taklif qilsa, ular Putinning oldiga kelishga tayyor ekanini ko‘rsatishi kerak edi. Bu shuni anglatadiki, Putin hali G‘arb uni ko‘rishni xohlagan darajada kuchsiz emas – hech bo‘lmaganda Yevroosiyoning ma’lum qismida.

F.Q.:— Sizningcha, rad etib bo‘lmaydigan takliflar nima? Ijtimoiy tarmoqlarda aytilganidek, Putin ularni qanday qilib "sotib oldi"?

A.D.: — Armanistondan boshlaylik. Bosh vazir Nikol Pashinyanning o‘zi bir necha kun oldin birinchi bo‘lib Moskvaga tashrif buyurishini ma’lum qilgan edi. Moskvada ular biroz beparvolik bilan "Biz hali ham bu masalani muhokama qilmoqdamiz, tasdiqlash jarayoni tugagach, biz bu haqda xabar beramiz", deyishdi. Ya’ni ular Moskvaga Pashinyan kerak emasligi, balki Pashinyan Moskvada bo‘lishi kerakligini aniq ko‘rsatishdi.

Va bu tushunarli, chunki bu yerda alohida vaziyat mavjud. Pashinyan Putinga yaqinda Ozarbayjon bilan tinchlik bitimini Vashingtonda tayyorlangani, kelgusi yakshanbada esa Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev bilan Bryusselda uchrashishi Rossiyaning mintaqadagi ta’sirini shubha ostiga qo‘ymasligini tushuntirishi kerak. Rossiya esa Janubiy Kavkazda tinchlik o‘rnatilishidan manfaatdor bo‘lsa, bu masalada G‘arbning vositachiligiga qo‘shilishi mumkin. Ammo agar Rossiya buni qilmasa, dunyo Moskva uchun Armaniston-Ozarbayjon yarashuvi Rossiya manfaatlarini va uning mintaqadagi mavjudligini kafolatlashi, asosan G‘arbning mavjudligi va ta’sirini orqaga surishi hamda ag‘darishi nuqtai nazaridan muhim ekanligini tushunadi. Bu Pashinyan Putin bilan muhokama qilishi kerak bo‘lgan juda nozik nuqta va bu manfaat boshqa manfaatlardan tubdan farq qiladi.

Lukashenko haqida hech narsa deyishning hojati yo‘q – u yerda hamma narsa aniq va qiziq emas. 
Qirg‘izistonga kelsak, uning Prezidenti Moskvaga davlat tashrifi bilan keldi, keng ko‘lamli muzokaralar olib borildi, ulkan qo‘shma hujjat imzolandi. Men uni diqqat bilan o‘qib chiqdim, 21 bandi bor va deyarli har bir bandda Qirg‘izistonga hamkorlikning barcha sohalarida – gumanitardan tortib, harbiy-texnikaviy sohalarda ham Rossiyaning yordami ko‘rsatilgan. Bu nimani anglatadi? Qirg‘iziston bugun Rossiyaga har tomonlama tobe bo‘lib qolgani uchun Sadir Japarovni tashrif buyurishga ko‘ndirishning hojati yo‘q, chunki yaxshi sabab bor edi.

Turkmanistonning yosh Prezidenti uchun bu shunday premera bo‘ldi, deb o‘ylayman. U birinchi marta Moskvada davlat rahbari rolida bo‘lgan va o‘zini juda kamtar tutgan. Lekin eng muhimi shundaki, Ashxobod hozirda Moskvaga ko‘proq intilayotganini aniq ko‘rsatdi. Bu yerda iqtisodiy manfaatlar ham bor, albatta.

To‘g‘risi, O‘zbekiston va Tojikistonga kelsak, u yerda ham energetika masalalari bilan bog‘liqlik ko‘p. O‘zbekistonni Rossiya gazi bilan ta’minlash to‘g‘risida hozir muzokaralar ancha qiyin kechmoqda, ammo davom etmoqda. Avvaliga Qozog‘iston, O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasida uch tomonlama gaz ittifoqini yaratish mumkinligi haqida fikr bor edi. Lekin hozir bu haqda gapirilmayapti, shunchaki ikki tomonlama gaz hamkorligi haqida so‘z boryapti. Moskva xavfsizlik masalalarini hal qilishga ham yordam beradi, chunki ikkala davlat ham Afg‘oniston bilan chegaradosh. G‘arbning, xususan, Qo‘shma Shtatlarning harbiy yordami qanchalik foydali bo‘lmasin, mintaqadagi Rossiyaning roli va operativ imkoniyatlarini, albatta, e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Yana bir narsa shundaki, bu respublikalarda – Dushanbeda va Toshkentda –Rossiyadan mutlaqo mustaqil siyosat yuritishda davom etayotganliklari, Ukrainadagi harakatlaridan qochish va G‘arb bilan hamkorlik qilishga tayyor ekani ham og‘zaki ravishda, ham o‘z xatti-harakatlari bilan ko‘rsatilmoqda. 

O‘zbekiston Prezidenti referendumdan so‘ng birinchi xorijiy tashrifini Germaniyaga qildi va uning safari turli siyosiy va biznes voqealariga boy bo‘ldi. Bu Mirziyoyev o‘z yo‘lidan ketayotganining yorqin namoyoni bo‘ldi va uning uchun Yevropa va AQSH bilan hamkorlik Rossiya bilan hamkorlikdan kam bo‘lmagan ustuvor vazifa ekanini ko‘rsatdi.

F.Q.: — MDH davlatlari rahbarlarining pragmatik qarashlari tushunarli, lekin ularga haqiqatdan ham xalqaro hamjamiyat tomonidan tanqid tahdid solmayaptimi?

A.D.:— Men bunday o‘ylamayman. Xalqaro qaror qabul qiluvchilar uchun televideniye rasmlari kam ahamiyatga ega. Hatto bayramdagi yetakchilarning imo-ishoralari ham o‘z-o‘zidan ma’no kasb etadi. Masalan, Berdimuhamedov, To‘qayev va Pashinyan Georgiy tasmalari aks etgan ko‘krak nishonini taqmagan. Mirziyoyev, Japarov va Lukashenko o‘z mamlakatlari bayroqlari tushirilgan tasmalarni taqdi. Faqat Rahmon va Putin Georgiy tasmalarini taqib yurdi. Ya’ni bu ham mustaqillik namoyishidir. Shuning uchun ham ular haqiqiy qadamlari va G‘arb bilan hamkorlikka nisbatan haqiqiy munosabatiga ko‘ra baholanadi.

F.Q.:— Nega Ozarbayjon Prezidenti Moskvada bo‘lmadi?

A.D.:— Bu juda yaxshi savol. Chunki Aliyev o‘zini Moskvaga kerak bo‘lganidan ko‘ra, unga Moskva kerak emasligini aniq tasavvur qildi. Zero, hozirgi Armaniston-Ozarbayjon mojarosida Rossiyaning butun xatti-harakati, xususan, Lochin yo‘lagining yopilishi, shuningdek, armanlarning talabiga qaramay, Rossiya tinchlikparvar kuchlarining harakatsizligi atrofida qandaydir tarzda Ozarbayjonga ta’sir ko‘rsatishning imkonsizligiga yotadi. Rossiya hech qanday tarzda muvaffaqiyat qozona olmaydi.

Chunki Ozarbayjon o‘zining haqligiga shunchalik ishonadiki,  2020 yilda 44 kunlik urushda g‘alaba qozonganidan shunchalik ruhlanadiki, u o‘zini barcha imtiyozlarga haqli, deb hisoblaydi. Va Baku ularni oladi. Moskva esa bu borada hech narsa qila olmaydi, chunki u Turkiya bilan birgalikda butun Kaspiy va Janubiy Kavkaz mintaqasida asosiy o‘yinchi bo‘lgan Bakuga ta’sirini yo‘qota olmaydi. Bu shunday energiya markazi.

Shu bois Moskva, birinchi navbatda energetik davlat sifatida o‘z qo‘li bilan o‘zini oyog‘iga otib, Ozarbayjondek sherikning sadoqatini kichik bo‘lsa—da yo‘qota olmaydi. Xo‘sh, Aliyev Moskvada nima qiladi? Agar Putinga haqiqatan ham u kerak bo‘lsa, o‘zi Bakuga boradi.

F.Q.:—Putin unga ko‘proq yoki kamroq sodiq qolgan sobiq respublikalar bilan SSSRning ma’lum bir namunasini qayta tiklay oladimi?

A.D.:— Yo‘q. Davlatchilik va siyosiy ma’noda bu mamlakatlarda umumiylik yo‘q. Siz aytayotgan narsa boshqa tarkibda sodir bo‘lishi mumkin – bu allaqachon sodir bo‘lmoqda ham. Bu Abxaziya, Janubiy Osetiya, Dnestryanı va qisman Donbass kabi tan olinmagan hududlarga tegishli edi. Va, albatta, Belarus. Bu mintaqalar va ularning aholisi Rossiya bilan qandaydir hamdo‘stlik uchun asos yaratishi mumkin edi – bunday rejalar, albatta, Moskvada bo‘lgan va men bu haqda ko‘p marta yozganman.

Ayniqsa, 44 kunlik urush tugaganidan keyin va 2020 yil noyabr oyida Putin Abxaziya prezidenti Aslan Bjaniyani Moskvada qabul qilib, unga shunday mulohazalarni bildirgan edi. Ammo Bjaniya Suxumga yetib keldi va qalbining soddaligi tufayli partiya faollariga bunday rejalari haqida gapirib berdi. Buni esailiq kutib olishmadi. 

Yoki esingizda bo‘lsa, Janubiy Osetiyaning avvalgi prezidenti Leonid Tibilov birdan Rossiyaga qo‘shilish bo‘yicha bo‘lajak referendumni e’lon qilgan edi. Unga ham hali erta deyishdi. Va keyin uning o‘rnini boshqa prezident egalladi, u shoshilinch qaror qabul qilinganini aytdi. Shunday qilib, hamma narsa ushbu paradigma doirasida rivojlanadi, lekin u yoki bu darajada sodir bo‘lgan holatlarga ta’sir qilmaydi.

Imperiyalar odamlarning imzosi bilan parchalanmaydi. Ular hayotni butunlay boshqa sharoitlarda o‘rgangan avlodlar bilan parchalanadi. Misol uchun, Rossiyada, har xil tarixiy qo‘zg‘olonlarga qaramay, uning aksariyat aholisining mentaliteti ancha bo‘ysunuvcham, xizmatkor bo‘lib qoldi. Ko‘rinishidan, mustaqil siyosiy institutlar yaratish, rahbar ibodat qilinadigan xudo emasligini tushunish uchun allaqachon umidlar mavjud edi. Shunga qaramay, hammasi buzildi va bugun biz 80 yil avvalgi zamonga qaytayotgan mamlakatni ko‘rmoqdamiz.

Shunchaki, tarixda hech narsa tez sodir bo‘lmaydi. Demak, sobiq Ittifoq respublikalari to‘liq mustaqil bo‘lib, Moskvaga qaramay, o‘z siyosatini mustaqil belgilay boshlashi uchun yana bir raund kerak.