Dollar nega oshdi? MB tushgan stavka bo‘yicha to‘liq pozitsiyasini e’lon qildi
Tahlil
−
15 aprel 2020 13217
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 14 apreldagi navbatdan tashqari yig‘ilishida asosiy stavkani yillik 16 foizdan 15 foizga tushirish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Markaziy bank mazkur holat bo‘yicha o‘zining to‘liq pozitsiyasini e’lon qildi.
Unga ko‘ra, mazkur qaror qabul qilinishiga sabab bo‘lgan omillar va Markaziy bankning joriy makroiqtisodiy holat bo‘yicha tahlillari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi.
Birinchi navbatda, asosiy stavkaning pasaytirilishi 2020 yil uchun belgilangan inflyatsiya darajasi prognozining pasayish tomonga qayta ko‘rib chiqilishi bilan bog‘liq.
Inflyatsion targetlash doirasida yil boshida 2020 yil uchun inflyatsiyaning 12-13,5 foiz oraliqda bo‘lishi prognoz qilingan edi va joriy yilning 16 yanvar va 5 mart kunlari bo‘lib o‘tgan Boshqaruv yig‘ilishlarida inflyatsiya prognozi o‘zgartirishsiz qoldirildi.
Ikkala Boshqaruv yig‘ilishida ham agar inflyatsiya prognozi pasayadigan bo‘lsa, Markaziy bank asosiy stavkasi pasayish tomonga qayta ko‘rib chiqilishini hamda nima uchun inflyatsiya prognozi pasaymayotganligini, ya’ni mavjud inflyatsion risklar va noaniqliklarni ko‘rsatib o‘tgan edik.
Joriy makroiqtisodiy holatdan kelib chiqib, yangilangan hisob-kitoblarimiz inflyatsiya darajasi yil oxiriga 11-12,5 foiz oralig‘ida bo‘lishini, ya’ni dastlabki prognozdan 1 foiz bandga past bo‘lishini ko‘rsatmoqda.
Inflyatsiyani sekinlashtiruvchi omillar
Birinchidan, pandemiya ta’sirida shakllangan tashqi va ichki holat natijasida mamlakatda iqtisodiy faollik nisbatan pasayadi. Natijada narx-navoga talab tomonidan bosim kamayib bormoqda.
Buni iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan to‘lov tranzaksiyalari o‘zgarishida ham ko‘rish mumkin. Xususan, 2020 yil mart oyida banklararo to‘lov tizimi orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar soni o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 6 foizga pasaygan bo‘lsa, 2020 yil aprel oyining dastlabki 10 kunligida to‘lov terminallari orqali amalga oshirilgan to‘lov tranzaksiyalari hajmi mart oyning mos davriga nisbatan 26 foizga kamaydi.
Shuningdek, O‘zbekiston tovar-xomashyo birjasida amalga oshirilgan bitimlar sonida ham sezilarli darajada pasayish kuzatildi. Xususan, aprel oyining dastlabki ikki haftasida amalga oshirilgan xaridlar summasi mart oyining mos davriga nisbatan 28 foizga pasaydi.
Iqtisodiyotni kreditlash faolligida ham ma’lum bir pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda. 2020 yil yanvar-aprel oylarida tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga ajratilgan kreditlar qoldig‘i o‘sish sur’ati o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 3,5 foiz bandga sekinlashib, 7 foizni tashkil etdi.
Bugungi kunga kelib, banklar tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning 16,4 trln.so‘mlik kreditlari bo‘yicha to‘lov muddatlari kechiktirib berildi. Bu o‘z navbatida, banklarga pul oqimlarini kirib kelishi tomonidan ularning kreditlash imkoniyatini ma’lum bir darajada cheklanishiga olib keladi.
To‘g‘ri, hozirgi karantin chora-tadbirlari tugagandan so‘ng, iqtisodiy faollik qayta tiklanadi, ammo o‘tgan yillardagi darajaga chiqishi uchun ma’lum bir vaqt kerak bo‘ladi.
Chunki tahlillar karantin choralari davrida investitsion va iste’mol faoligining pasayishini ko‘rsatmoqda.
Ikkinchidan, aholi daromadlarining yuqori oshmasligi. Oxirgi 2 yilda kuzatilgan holatni tahlil qilsak, aholi daromadlari o‘rtacha yiliga 25 foizdan o‘sib kelgan va ichki narxlarga talab tomondan bosim yaratib kelgan. Pandemiya ta’sirida shakllangan joriy iqtisodiy holat butun dunyoda, jumladan, bizda ham joriy yilda aholi daromadlarining yuqori darajada oshmasligini ko‘rsatmoqda.
Albatta, Hukumat tomonidan aholining muhtoj qatlamlarini, ya’ni pandemiya karantini sababli daromadini yo‘qotgan qatlamlari moddiy qo‘llab-quvvatlanadi. Bu o‘z navbatida, davlat byudjeti xarajatlari tarkibini qayta ko‘rib chiqishni, shuningdek, xarajatlarni qisqartirishni va qo‘shimcha manbalar izlab topishni taqozo etadi.
Uchinchidan, oldingi yig‘ilishlarimizda ham muntazam ta’kidlab kelgan masalamiz – bu tartibga solinadigan narxlarning kutilayotgan erkinlashtirilishi, ya’ni energiya resurslari narxlarining kutilayotgan oshirilishi.
Bugungi kunda jahon bozorlarida shakllangan energiya resurslari narxlari ularni ichki narxlarini keskin oshirmasdan turib ham bozor sharoitlariga moslashtirish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Bu juda katta signal, agar ichki bozorda energiya resurslari narxlari barqaror bo‘lsa, boshqa mahsulotlar narxlariga ham katta ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Joriy yilning birinchi choragi yakunlari bo‘yicha inflyatsiya darajasi 2,8 foizni tashkil etdi va prognozga nisbatan 0,5 foizbandga past bo‘ldi.
Inflyatsiyani oshiruvchi omillar
Hozirgi karantin sharoitida ma’lum bir oziq-ovqat mahsulotlari va zarur iste’mol tovarlari narxlarida kichik o‘sishlar bor. Buni ochiq aytish kerak, lekin bu vaqtinchalik. Kelgusi oylardan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining yangi hosili bozorlarga chiqishi hamda Hukumatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha amalga oshirayotgan chora-tadbirlari o‘z samarasini beradi va oziq-ovqat mahsulotlari narxlari o‘tgan yilga nisbatan yuqori oshmaydi.
Prezidentning tegishli Farmonlari bilan bir qator asosiy xalq iste’moli tovarlari va ularning xomashyolari importiga 2020 yil 31 dekabriga qadar bojxona boji va aksiz solig‘ining bekor qilinishi ham karantin davrida asosiy talabgir bo‘lgan tovarlar narxlarining keskin oshishini oldini oladi.
Karantin muddati tugagandan keyin ma’lum ma’noda iste’mol talabi oshishi kutilmoqda, lekin o‘rta muddatli istiqbolda bu talab o‘z fundamental trendiga qaytadi.
Inflyatsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi eng asosiy omil, bu milliy valyutamiz kursining qadrsizlanishi bo‘lib uning joriy va kutilayotgan darajasining ichki narxlarga ta’siri yangilangan yuqorida keltirilgan inflyatsiya prognozida inobatga olingan.
Ya’ni sanab o‘tilgan inflyatsiyani pasaytiruvchi omillar, o‘z navbatida, milliy valyuta devalvatsiyasning ichki narxlarga salbiy ta’sirini yumshatish imkonini beradi.
Ichki valyuta bozorida bugungi kunda shakllangan holat va almashuv kursi to‘g‘risida
Valyuta bozori yoki valyuta kursi haqida gap ketganda, bitta holatga alohida e’tiborlar qaratish kerak, Markaziy bank yoki Hukumat almashuv kursining bozordagi talab va taklif asosida shakllanishiga aralashmaydi.
Agar biz kursga aralashib turib bozor qoidalarini buzsak, uni keyin to‘g‘irlash qiyin bo‘ladi. Aprel oyining o‘tgan
2 haftasida valyuta ayirboshlash shoxobchalarida ham valyuta birjasida ham AQSH dollari kursi o‘rtacha 5,5 foizga oshishi kuzatildi.
Bunga o‘z navbatida, ichki valyuta bozoridagi valyutaga bo‘lgan talabning taklif hajmidan oshishi natijasida almashuv kursining ma’lum darajada to‘g‘irlanishi, deb qarashimiz mumkin.
Nima uchun? Chunki joriy yilning mart oyidan boshlab rivojlanayotgan davlatlar, xususan, asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalari keskin qadrsizlana boshladi. Ushbu holat, albatta, bizning almashuv kursimizga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Buning ta’siri birinchidan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashqi savdo operatsiyalarimiz va chetdan pul o‘tkazmalari hajmlarining kamayishi bo‘yicha bo‘lsa, ikkinchidan, bilvosita aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning devalvatsion kutilmalari orqali ta’sir ko‘rsatadi.
Joriy yilning 25 mart va 13 aprel sanalarida ichki valyuta bozoridagi holat va almashuv kursi dinamikasi to‘g‘risidagi Markaziy bank tahlillarini e’lon qildik.
Ularda tashqi iqtisodiy o‘zgarishlar so‘mning almashuv kursiga valyuta tushumlari kamayishi sababli oshiruvchi ta’sir ko‘rsatishi, lekin iqtisodiyotda importga bo‘lgan talab qisqarishi hisobiga so‘mning keskin qadrsizlanishi kutilmayotganligini, ayni paytda almashuv kursida devalvatsion kutilmalar ta’sirida kichik to‘g‘irlanishlar bo‘lishi mumkinligini bildirgan edik.
Shu o‘rinda, alohida ta’kidlashni xohlardim, fundamental omillar bilan kutilmalar bir-biridan katta farq qiladi.
To‘g‘ri, valyuta tushumlari ham eksport bo‘yicha, ham pul o‘tkazmalari bo‘yicha sezilarli kamaydi. Lekin ayni paytda iqtisodiyotda importga bo‘lgan talabning oshishi kuzatilmayapti.
(Joriy yil mart oyida pul o‘tkazmalari hajmi fevral oyiga nisbatan 23 foizga pasaygan bo‘lsa, aprelning dastlabki 8 ish kunida mart oyining mos davriga nisbatan qariyb 3 barobarga qisqardi (136 mln. dollardan 49,2 mln. dollarga).
Bu yerda hamma masala kutilmalarda. Aholi va tadbirkorlarning kutilmalari yuqoriligicha saqlanib qoldi. Natijada valyuta birjasida taklif sezilarli kamaygan bo‘lsa, aksincha, valyuta ayirboshlash shoxobchalarida aholi tomonidan sotib olish hajmi yuqori sur’atda oshdi.
Xususan, aholi tomonidan mart oyida o‘rtacha kunlik 13,3 mln. dollarlik valyuta sotib olingan bo‘lsa, 10 aprel kunida 19,4 mln. dollar, 13 aprel kuni 22,2 mln. dollarga yetdi.
Shunday holat yuridik shaxslar segmentida ham kuzatildi. Ular tomonidan valyuta birjasida mart oyida o‘rtacha kunlik 37,5 mln. dollarlik valyuta sotib olingan bo‘lsa, 10 apreldan boshlab o‘rtacha kunlik talab 30 foizga oshdi.
Ayni paytda mart oyida kunlik o‘rtacha valyuta sotish bo‘yicha taklif 21,7 mln. dollarni tashkil etgan bo‘lsa, taklif hajmi 10 apreldan qariyb 40 foizga pasaydi.
Agar iqtisodiyotdagi mavjud valyuta zaxiralari, kelib tushishi kutilayotgan valyutalar miqdori va majburiyatlari, ya’ni chiqib ketadigan valyuta miqdorlarini taroziga qo‘yib ko‘rsak, bu yerda balans bor.
Ushbu balans nima uchun bozorda ko‘rinmayapti? Chunki kutilmalar yuqori bo‘ldi. Aholi va tadbirkorlar dunyo iqtisodiyotidagi vaziyatni ko‘rib tahlil qilib turibdi, qachonki bozordagi narx kutilmalarni ham hisobga olib shakllansa, shunda talab va taklifda muvozanat bo‘ladi.
Misol uchun, valyuta birjasida kuzatilgan bitta jihatga e’tiboringizni qaratmoqchiman. Bugun valyuta birjasida talab darajasi 62 mln. AQSH dollarini va 16 mln. yevrodan ortiqni tashkil etgan bo‘lsa, almashuv kursining 10 121 so‘mgacha oshishi valyuta sotib olish bo‘yicha arizalarning katta qismi – qariyb80 foizini qaytarib olinishiga sabab bo‘ldi.
Avvalgi kunlarda bunday holat bo‘lmagan, valyuta birjasida kursning qancha oshishidan qat’i nazar talabning pasayishi yoki sotuvchilarning ko‘payishi yoki valyuta olish bo‘yicha arizalarni qaytarib olinganlik holatlari kuzatilmagan.
Ushbu holat almashuv kursini o‘zining ma’lum darajada tabiiy nuqtasi atrofida shakllanganligidan dalolat beradi.
Biz kechagi Boshqaruv yig‘ilishida Markaziy bankning valyuta bozoriga intervensiyalarni amalga oshirishda oltin-valyuta zaxiralarining neytralligi tamoyili asosida valyuta kursining fundamental trendiga ta’sir qilmagan holda amalga oshirilishi bo‘yicha yondashuvni o‘zgartirmaslikka qaror qildik.
Ta’kidlash joizki, valyutani sotish va sotib olish bo‘yicha hech qanday cheklovlar kiritilmaydi. Faqat uning narxi bozordagi omillar asosida shakllanadi.
Valyuta kursining real samarali salohiyatiga asosiy savdo hamkor davlatlardagi valyuta devalvatsiyasi va inflyatsiya darajasi, mamlakatimizdagi ichki narxlar va kurs o‘zgarishlari kabi omillar ta’sir qiladi.
Xususan, joriy yilni mart oyidan boshlab Rossiya rublining AQSH dollariga nisbatan almashuv kursi 9,2 foizga, qozoq tengesi – 11,2 foizga, turk lirasi – 9,3 foizga va qirg‘iz somi – 12,8 foizga qadrsizlandi.
Ushbu davlatlarda inflyatsiya darajasining milliy valyuta devalvatsiyasiga nisbatan past dinamikaga ega ekanligi ularda iqtisodiy raqobatbardoshlikni saqlab qolishga imkon beradi.
Buning natijasida mart oyida milliy valyutamiz so‘mning real effektiv almashuv kursida ma’lum bir tafovut paydo bo‘ldi.
Ushbu holat, o‘z navbatida, kelgusida O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan tovarlarning tashqi va ichki bozorlarda “qimmatlashuvi”ga va raqobatbardoshligining pasayishiga yoki aksincha, savdo hamkorlar mahsulotlarining bizning bozorlarda “arzonlashishi”ga olib kelishi mumkin edi.
Aprel oyidan boshlab almashuv kursining to‘g‘irlanishi natijasida mazkur tafovutning yopilishi kuzatildi. Bu o‘z navbatida, kelgusida mahalliy ishlab chiqaruvchilarimizning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi.
Bu o‘z navbatida, tashqi iqtisodiy faoliyatda eksport hajmlarining oshishiga va shunga mutanosib ravishda to‘lov balansi joriy hisobvarag‘i saldosining qisqarishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, kursning mazkur devalvatsiyasi transchegaraviy pul o‘tkazmalarning pasayishi va Rossiya rubli va Qozog‘iston tengesining qadrsizlanishi sharoitida ushbu o‘tkazmalarning so‘mdagi ekvivalentini va aholining aksariyat qismini xarid qobiliyatining saqlanib qolishiga ma’lum darajada ko‘maklashadi.
Live
Barchasi