Koinot-2025: yil davomida fazoda nimalar kuzatildi? (fotoreportaj)

Koinot insoniyat uchun hamisha sirli va qiziq jumboq bo‘lib kelgan. Ilm-fan taraqqiy etgani sari, uni o‘rganishga bo‘lgan intilish ham kuchaydi. Tugab borayotgan 2025 yilda ham olimlar fazoni qizg‘in kuzatib bordi va teleskoplar yordamida bir biridan qiziq tasvirlarni tarixga muhrladi. 2025 yil oxiriga yetib boarar ekan, xalqaro nashrlar shunday rasmlarni e’lon qildi.

Webb teleskopi tomonidan olingan yuqoridagi suratda yangi shakllanayotgan yulduzdan chiqqan oqim tasvirlangan. Ushbu Herbig–Haro ob’ekti (HH 49/50)ga “kosmik tornado” laqabi berilgan.

Gaz va changdan iborat bu ustun tepasida go‘yo galaktika bordek ko‘rinadi, ammo aslida u galaktika milliardlab yorug‘lik yillari uzoqda joylashgan.

Herbig–Haro ob’ektlari — yaqin atrofda shakllanayotgan yulduzdan (bu holatda kadrning pastki o‘ng tomonida, ko‘rinmaydi) otilib chiqqan reaktiv oqimlar natijasida hosil bo‘ladi. Bu oqimlar zichroq modda qatlamiga urilib, zarba to‘lqinlarini keltirib chiqaradi. Suratdagi olovrang va qizil rangdagi to‘lqinsimon tuzilmalar zarba to‘lqinlari ta’sirida qizib, keyin sovish jarayonida ko‘rina boshlaydi – Webb teleskopi ularni ko‘rinadigan va infraqizil to‘lqin uzunliklarida chiqqan nurlanish orqali qayd etadi.

James Webb teleskopi tomonidan olingan ushbu tasvir sayyoraviy tumanlik – NGC 1514 ning o‘rta infraqizil diapazondagi yangi ko‘rinishini namoyon etadi. Markazda juft yulduz joylashgan bo‘lib, ulardan biri hayot siklining oxiriga yaqinlashar ekan, o‘zining chang va gaz qatlamlarini fazoga sochib yuborgan.

Bu tumanlik kamida XIX asr oxirlaridan beri kuzatib kelinadi.

Dunyodagi eng qudratli rentgen teleskopi – Chandra X-ray Observatory tomonidan olingan ushbu tasvirda Cygnus Loop, ya’ni “Parda tumanligi” aks etgan. Bu ulkan yulduz portlab halok bo‘lganidan keyin qolgan supernova qoldig‘idir.

Taqdim etilgan 3D model portlash natijasida yuzaga kelgan zarba to‘lqinining yulduzlararo muhitdagi yakka holdagi chang va gaz buluti bilan o‘zaro ta’sirini ko‘rsatuvchi simulyatsiya asosida yaratilgan. Bu muhit yulduzlar orasida joylashgan moddalardan iborat.

Yangi qayta ishlangan ushbu tasvir sovuq gaz va changdan iborat, balandligi 9,5 yorug‘lik yiliga teng bo‘lgan ulkan ustunni yangi rakursdan namoyon etadi. U katta Burgut tumanligi (Eagle Nebula), yoki Messier 16 tarkibiy qismi hisoblanadi.

Burgut tumanligi Somon yo‘li galaktikasining changli bulutlari haykalsimon shaklga ega bo‘lishi bilan mashhur bo‘lgan ko‘plab tumanliklaridan biridir. Tumanliklar yosh yulduzlardan chiqadigan kuchli nurlanish va yulduz shamollari ta’sirida ana shunday g‘aroyib shakllarga kiradi.

James Webb kosmik teleskopi yulduzlar tug‘ilishi jarayonini aks ettirgan ushbu yorqin manzarani tasvirga oldi. Unda Chayon (Scorpius) burjida joylashgan, Yerdan taxminan 5 500 yorug‘lik yili masofadagi yaqin Qisqichbaqa tumanligi (Lobster Nebula) markazidagi yosh yulduzlar to‘plami — Pismis 24 aks etgan.

Ushbu hudud faol yulduzlar “bog‘chasi” bo‘lib, ulkan yulduzlar tug‘ilayotgan Yerga eng yaqin maskanlardan biri hisoblanadi. Pismis 24 katta va og‘ir yulduzlarni o‘rganish uchun noyob imkoniyat beradi. Uning yaqinligi tufayli bu hudud yosh, juda issiq yulduzlarning xususiyatlari va ular qanday rivojlanishini tadqiq etish uchun eng qulay joylardan biri sanaladi.

NASA’ning Juno kosmik apparati tomonidan 32 ming mil balandlikdan olingan Yupiter sayyorasining janubiy qutbining batafsil tasviri. Oval shakldagi tuzilmalar diametri 600 milgacha yetadigan siklonlardir.

JunoCam asbobi yordamida uchta alohida orbita davomida olingan bir nechta tasvirlar birlashtirilib, kunduz yoritilgan barcha hududlar qamrab olingan, ranglar kuchaytirilgan va stereografik proyeksiya qo‘llanilgan.

Webb, Hubble, Chandra va XMM-Newton teleskoplaridan olingan ma’lumotlar va kuzatuvlar birlashtirilgan tasvirda chuqur kosmos hududi ko‘rsatilgan. Ushbu galaktika guruhi, kayfiyati bo‘yicha, Hududdagi vaqt hisoblanganda, 6,5 milliard yillik davrdagi holatida aks etgan, bu uning hozirgi yoshiga nisbatan biroz kamroq.

Galaktika guruhlarini o‘rganish, alohida galaktikalarning qanday qilib galaktika klasterlarini – kosmosdagi eng yirik gravitatsiya bilan bog‘langan tuzilmalarni – shakllantirishini tushunish uchun juda muhim hisoblanadi.

Ushbu tasvir Hubble kosmik teleskopidan olingan, yangi filtrlar va qayta ishlash usullari bilan ko‘rsatilgan. Unda spiral galaktika Messier 77 (shuningdek, Squid Galaxy nomi bilan ham ma’lum) aks etgan. U Ketus sozulmasi (Cetus — Kit)da joylashgan bo‘lib, Yerdan 45 million yorqinlik yili masofada joylashgan.

Squid Galaxy nomi yaqinda paydo bo‘lgan va galaktika disk atrofida ildizlar kabi egilgan uzun, ipli strukturadan kelib chiqqan.

Chandra rentgen teleskopi tomonidan olingan tasvirda NGC 1068 ko‘rsatilgan, bu nisbatan yaqin spiral galaktika bo‘lib, markazida Mlechniy Put galaktikasi markaziy qora tuynukdan ikki barobar og‘ir qora tuynuk mavjud.

NGC 1068 markaziy qora tuynukdan soatiga million mil masofada shamol tarqalmoqda va galaktika markazini rentgen nurlarida yoritmoqda.

Jeyms Vebb teleskopi tomonidan olingan yangi tasvirda Lynds 483 yulduz tizimi ko‘rsatilgan. Ushbu tasvirda shakllanayotgan ikki yulduz ko‘rinmoqda, ular gaz va changning oqishiga sabab bo‘lmoqda.

Ikki protoyulduz charhli soat shaklidagi markazda joylashgan bo‘lib, sovuq gaz va changdan tashkil topgan qattiq gorizontal disk ichida.

Jeyms Vebb teleskopi tomonidan olingan yangi tasvirda NGC 6072 planetar tumanligi normal holatiga qaraganda asimmetrik ko‘rinishda ko‘rsatilgan. Bu, ehtimol, yulduz tizimi — ikki yulduz bir-bir atrofida aylanishi bilan bog‘liq.

Xususan, ikkinchi yulduz qariyblagan yulduz bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lib, uning tashqi gaz va chang‘ qatlamlarini olib tashlashiga sabab bo‘lmoqda. Planetar tumanlik — hayotining oxirida yulduzdan chiqarilgan gaz va chang‘dan tashkil topgan ob’ekt (Quyosh kabi yulduzlar uchun ham mos).

Odatda bu turdagi tumanliklar aylanma, elliptik yoki ikkipolyar shaklda bo‘ladi, lekin ba’zilari standartdan chetga chiqadi.

Jeyms Vebb teleskopi tomonidan olingan tasvirda Cat’s Paw (Mushuk panjasi) tumanligi ko‘rsatilgan. Bu mahalliy yulduzlar paydo bo‘layotgan hudud bo‘lib, gaz, chang‘ va yosh yulduzlardan tashkil topgan.

Tasvir markazida (shuningdek, yuqori o‘ngdagi tuxum shaklidagi hududda) qizil-ojiz to‘pchalar ko‘rinib turadi – bu yerda hali ham katta yulduzlar paydo bo‘lishi jarayoni davom etmoqda.