Utilizatsiya. Monopoliyaning yangi changali

Yiliga 20 mingdan ziyod elektromobil import qiladigan O‘zbekistonda elektromobillar uchun utilizatsiya yig‘imi 78,5 mln so‘mgacha oshirildi. Endi narxlar ham oshadimi? Bugun elektromobil olib kirish qanchaga tushishi, utilizatsiya narxining oshirilgani, barcha to‘lovlardan ozod qilingan BYD Uzbekistan'ning narxlari, 5 yildan buyon undirilayotgan utilizatsiya yig‘imining qaysi cho‘ntakka ketayotgani noma’lumligi haqida gaplashamiz.

Birinchi navbatda utilizatsiya nima degan savolga javob topsak. Utilizatsiya yig‘imi: ekologik xavfsizlikni ta’minlash, fuqarolar sog‘lig‘ini va atrof-muhitni g‘ildirakli transport vositalari, o‘ziyurar mashinalar va ularning tirkamalari o‘z iste’mol xususiyatlarini yo‘qotganidan keyin hosil bo‘ladigan chiqindilarning zararli ta’siridan himoya qilish maqsadida utilizatsiya yig‘imi to‘lanadi. 

Osmonga chiqqan utilizatsiya narxlari

Chetdan olib kiriladigan elektromobillarga utilizatsiya narxi oshgani Vazirlar Mahkamasining “Elektrodvigateliga ega bo‘lgan transport vositalari akkumulyator batareyalarini utilizatsiya qilish infratuzilmasini tashkil etish ishlarini moliyalashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorida bayon etilgan. Qarorga ko‘ra, 2025 yil 1 maydan boshlab import qilinadigan elektromobillar uchun utilizatsiya yig‘imi transport vositasi ishlab chiqarilgan yiliga qarab 45 mln so‘mdan 78,5 mln so‘mgacha bo‘ladi.

Shu vaqtgacha ishlab chiqarilganiga 3 yildan oshmagan elektromobillarni olib kirgan tadbirkor utilizatsiya yig‘imi uchun BHMning 30 baravari miqdorida 11 mln 250 ming so‘m pul to‘lagan bo‘lsa, endi BHMning 120 baravari 45 mln so‘m pul to‘laydi.

Ishlab chiqarilganiga 3 yildan oshgan elektromobillar uchun avvalgi to‘lov summasi BHMning 90 baravari 33 mln 750 ming so‘m bo‘lgan bo‘lsa, endi BHMning 210 baravari 78 mln 750 ming so‘mga oshgan.

Elektromobillarning utilizatsiyasi kimning bo‘ynida?

Yuqorida tilga olganimiz, Bosh vazir Abdulla Aripov tomonidan imzolangan qarorda mamlakatda “yashil” texnologiyalardan foydalanishni kengaytirish, elektromobillarning yaroqsiz holga kelib qolgan batareyalarini atrof-muhitga keskin zarar yetkazmagan holda utilizatsiya qilinishini ta’minlash hamda sohada mahalliylashtirish ishlarini yanada jadallashtirish maqsad qilingani aytiladi. Shu o‘rinda bir savol o‘zi O‘zbekistonda avtomobillar utilizatsiyasi bilan kim shug‘ullanadi? Hech kim? Nega deysizmi? Aynan yuqoridagi savol bilan qaysi vazirlik yoki tashkilotga murojaat qilmaylik, “biz neprichom” demoqda. Qolaversa, bu savolga internet orqali ham javob topolmadik.

QALAMPIR.UZ’ning Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligidagi manbalariga ko‘ra, vazirlik elektromobillarning utilizatsiyasiga aralashmaydi. Bojxona qo‘mitasidagi manbalar bilan bog‘langanimizda esa ular chetdan kirib keladigan elektromobillar uchun utilizatsiya to‘lovlarini undirish bojxonachilarga yuklatilganini, lekin mablag‘ to‘g‘ridan to‘g‘ri davlat byudjetiga o‘tishini aytishdi.

Xullas, bugungacha qancha avtomobil utilizatsiya qilingan, yoki undirilgan mablag‘lar nima uchun sarflangani, davlat byudjetiga tushgan pullarning qanchasi aynan utilizatsiya uchun undirilgan mablag‘ ortidan kelib tushgani haqidagi savolga javob yo‘q.

Jamoatchilik faoli, iqtisodchi Otabek Bakirov ham o‘z Telegram-kanalida aynan shunday savol bermoqda: 5 yildan beri undirilayotgan utilizatsiya yig‘imi qayerga ketyapti?

“Buni hech kim bilmaydi. Importni cheklash uchun 2020 yilda joriy qilingan utilizatsiya yig‘imi qayerga, qaysi cho‘ntakka tushyapti, kim taqsimlayapti, nimaga ishlatilyapti, hech kim bilmaydi.

Byudjetda utilizatsiya yig‘imidan tushumlar ham, xarajatlar ham biron marta ochiqlanmagan. Xalq tugul, parlament oldida ham. Ya’ni bu utilizatsiya yig‘imi soliq emas (soliqlarni parlament joriy qiladi), qip-qizil o‘lpon.

Bu ham mayli. Kulgilisi, utilizatsiya yig‘imini 4 karra oshirish to‘g‘risidagi qaror ijrosi JSTga kirish uchun mas’ul bo‘lgan Xo‘jayevga topshirilgan.

Xo‘jayev JSTga kirish bo‘yicha muzokaralarda importni cheklash uchun utilizatsiya yig‘imi joriy qilingani, karrasiga oshirilgani, lekin mahalliy cho‘ntak chayqovchilar uchun darcha va yashirin qarorlar bilan imtiyoz berilganini qanday tushuntirarkan? Yoki JSTga kirishni to‘xtatib turamizmi?”, deb keskin savol bergan iqtisodchi.

O‘zbekistonga bir yilda qancha elektromobil olib kiriladi?

Statistika qo‘mitasi bergan ma’lumotlarga ko‘ra, 2024 yilda qiymati 224,8 mln AQSH dollarlik 24 095 ta elektromobil import qilingan. Misol uchun:    

• Xitoydan – 23 982 ta;    
• Qozog‘istondan – 51 ta;    
• Gonkongdan – 17 ta;  
• Germaniyadan – 15 ta;    
• BAAdan – 13 ta;  
• AQSHdan – 10 ta elektromobillar olib kelingan.

Narx oshishi elektromobil bozorini o‘ldiradimi?

Har bir tadbirkor bir mahsulotni ishlab chiqaruvchidan olib, ketkazgan xarajatlarini qo‘shadi va oxirida umumiy summa hosil bo‘ladi. Xo‘sh, utilizatsiya to‘lovlarining oshirilishi bu bozorga qanday ta’sir qiladi.

“Albatta, utilizatsiya yig‘imlarining oshishi elektromobillar narxiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladi. O‘zi bojxonada bitta avtomobil uchun 1000 AQSH dollariga yaqin pul to‘lanadi. Endi bu summa 2500-2600 AQSH dollariga yaqin bo‘ladi. Utilizatsiya yig‘imi ham avtomobilni O‘zbekistonga olib kirayotgan vaqtda bojxona to‘lovlari bilan bitta hisob raqamiga to‘lanadi. U qayerga ketadi, nima qilinadi, mening xabarim yo‘q.

Umuman olganda, utilizatsiyaga nega tadbirkor pul to‘lashi kerak, degan savol ham bor. Chunki bu elektromobillarni tadbirkor olib keladi va sotadi. Oradan nechadir yil o‘tib, avtomobil utilizatsiya qilinadimi yo‘q, buni bilmaydi. Boshqa mamlakatlarda aynan utilizatsiya qilinayotgan vaqtda pul to‘lanadi”, deydi tadbirkorlardan biri.

O‘zbekistonda esa bir elektromobilning utilizatsiya qilinishi yoki qilinmasligi noma’lum bo‘la turib oldindan pul yig‘iladi. Keling, bir elektromobil misolida hisob-kitob qilsak, tadbirkorning so‘zlariga ko‘ra, eng ko‘p sotiladigan BYD Song Champion avtomobili narxi 22 000 AQSH dollari turadi. Bu summaga eski narxdagi 11 250 000 utilizatsiya summasi, 39 000 000 12 foizlik NDS, 5 500 000 sertifikatsiya uchun to‘lov va 1 000 000 deklarant uchun to‘lanadigan pul qo‘shiladi.

Tadbirkor 22 ming AQSH dollarlik elektromobilni O‘zbekistonga olib kirish uchun jami bojxonada 56 750 000 so‘m pul to‘laydi.

Utilizatsiya narxi oshgani hisobiga ishlab chiqarilganiga 3 yildan oshmagan elektromobillarni olib kirayotgan tadbirkor 1 maydan boshlab BYD Song Champion uchun 56 750 000 emas, balki 90 500 000 ming so‘m to‘lab, O‘zbekiston ostonasida avvalgidan 33 750 000 so‘m ko‘proq pulni tashlab kiradi. Bu esa bozorda elektromobillarning narxi oshishiga olib keladi.

Orangizda esi butunlar bo‘lsa, O‘zbekistonda ham BYD kompaniyasi bilan hamkorlikda elektromobillar ishlab chiqarilishi aytilgandi, ular ham utilizatsiya uchun pul to‘laydimi deydiganlar topiladi. Buni qarangki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Elektromobillar ishlab chiqarishni tashkil etishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi 2022 yil 19 dekabrdagi qarori bilan 2030 yil 1 yanvarga qadar: respublikada ishlab chiqarilgan elektromobillar va gibrid avtomobillar utilizatsiya yig‘imidan, belgilangan tartibda shakllantiriladigan ro‘yxatlar bo‘yicha xorijdan olib kelinadigan elektromobillarning va gibrid avtomobillarning butlovchi qismlari (mashinokomplekt), xomashyo va materiallar, uskunalar va texnologik jihozlarni, shu jumladan servis xizmati ko‘rsatish uchun ehtiyot qismlari bojxona bojidan ozod etilgan.

Bundan tashqari, elektromobillar va gibrid avtomobillarni to‘liq siklda ishlab chiqarish jarayonlari o‘zlashtirilgunga qadar, biroq loyiha amalga oshirilishi boshlangan vaqtdan 24 oydan ko‘p bo‘lmagan vaqt mobaynida ishlab chiqaruvchilarga elektromobillarni va gibrid avtomobillarni bojxona boji va utilizatsiya yig‘imi to‘lamasdan, yaratiladigan ishlab chiqarish quvvatlarining 50 foizigacha, ammo yiliga 10 mingdan ko‘p bo‘lmagan miqdorda, yirik uzelli ishlab chiqarish uchun mashinokomplekt (SKD) yoki tayyor avtomobil (CBU) holatida olib kirishga ruxsat berilgan ekan.

Demak, BYD Uzbekiston Factory va BYD Central Asia bojxona boji va utilizatsiya yig‘imi to‘lamasa, Xususiy tadbirkorlar birtalay to‘lovlar bilan olib kiradigan elektromobillari narxi ancha farq qilsa kerak deyapsizmi? Keling, uni ham solishtirib ko‘ramiz.

O‘zbekistonga BYD elektromobillarini olib kiradigan tadbirkor bergan raqamlar siz bilan biz tasavvur qilgandan ancha boshqacha. Masalan, qora bozorda BYD Song EV Champion 605 km ning narxi 351 000 000 so‘m ekan. Qo‘shimcha qilish kerak, bu tadbirkorning bir necha bosqichli bojxona to‘lovlari va utilizatsiya pullarini to‘lab olib kirgan elektromobilining narxi.

Endi o‘zimizni qorako‘z, barcha to‘lovlardan ozod qilingan BYD Uzbekiston Factoryʼning saytini ko‘ramiz. Yuqorida aytganimiz model o‘zimiznikilar tomonidan 429 800 000 so‘mga sotilmoqda.

Buni qarangki, hamma to‘lovlardan ozod qilingan BYD Uzbekiston Factory har bir elektromobil uchun yaxshigina bojxona to‘lovi to‘laydigan tadbirkordan 78 800 000 so‘m – 6 000 AQSH dollarga qimmatroq sotmoqda.

Ha, bu ham o‘zimizning o‘sha qorako‘z, monopolist nomini olgan “O‘zavtosanoat”ni shogirdi deysizmi? Yo‘q. Shogirdi emas, sherigi deyish to‘g‘riroq bo‘lsa kerak.

BYD Uzbekiston Factory mas’uliyati cheklangan jamiyati 2023 yilning 23 yanvarida tashkil etilgan. “BYD Uzbekiston Factory” MCHJning 60 foizlik ulushdori “O‘zavtosanoat” AJ hisoblanadi. Ha, ha, to‘g‘ri tushundingiz, bu MCHJning 60 foizi o‘zimizning qorako‘z, “O‘zavtosanoat”niki.

Shu o‘rinda haqli bir savol paydo bo‘ladi. Bir tadbirkor chetdan olib keladigan elektromobilini utilizatsiyasi uchun oldindan pul to‘laydi. Sabab keyinchalik bo‘lsa ham ekologiyaga zarar yetkazmaslik, shunda O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan elektromobillar oradan qancha o‘tsa ham ekologiyaga zahar tarqatmaydimi?

Iqtisodchi Otabek Bakirov BYD O‘zbekistonga berilgan yengilliklar haqida gapirganda shunday savolni o‘rtaga tashlagan edi:

Shu imtiyozni berganlarga savol: utilizatsiya yig‘imi to‘lamasdan olib kelinayotgan elektromobillar utilizatsiya yig‘imi to‘lab olib kelinayotgan elektromobillardan qimmat sotilar ekan, bu imtiyoz o‘zi nega kiritilgan? Nega qanaqadir yangi oligarxlarni boyitish uchun O‘zbekiston byudjeti va O‘zbekiston soliq to‘lovchilari jabr tortishi kerak?

Sizlar nima ish qilsalaring ham “O‘zavtosanoat” foydasiga bo‘laveradi-ya. Izohlarda faol bo‘ling.