Сиёсий даҳо: Туркия демократиясининг отаси – Аднан Мендереснинг аянчли тақдири

Ўз даврида Туркияни турли йилларда Бош вазир ва Президент сифатида бошқарган Сулаймон Демирел мамлакат сиёсатининг қай даражада мураккаб эканини тушунтириш учун “Туркия сиёсатига 24 соат жуда кўпдир” деган. Ҳа, узоқ ёки яқин тарих  ва ҳатто бугунги кун Демирелнинг бу ибораси асосли эканини кўрсатади. Туркия тарихига назар ташланса, яқин-яқингача армия олий ҳокимиятни истаган кўйига солгани, хоҳлаган пайтида тўнтариш уюштирганини кўриш мумкин. 1960, 1971, 1980, 1997 ва 2007 йиллардаги тўнтаришлар шулар жумласидандир. Тўғри, буларнинг барчаси ҳам армия учун муваффақиятли тугамаган, аммо ҳокимият учун яхшигина муаммо туғдирган ва қуролли кучларни назорат қилиш, уни тийиб туриш долзарб муаммолигича қолган. 2016 йилги сўнгги ҳарбий тўнтариш эса худди шу масалага нуқта қўйгани кўпчиликка маълум. Аммо бугун бу мавзуга эмас, балки асрнинг иккинчи ярмида содир бўлган шу каби ҳарбий хуружнинг жуда машҳур ва ўта зиддиятли қурбонларидан бири марҳум Бош вазир Аднан Мендереснинг аянчли тақдири ҳақида сўз юритилади.

Футболдан сиёсатга

Футболдан сиёсатга йўл олиш Туркияда фақат Эрдўғанга хос бўлган жиҳат эмас. Бу Туркия сиёсий давраси учун ўзига хос мерос. Қаҳрамонимиз Аднан Мендерес ҳам ўз ҳаёти давомида шундай йўлдан ўтган. Бадавлат ер эгасининг оиласида дунёга келган Али Аднан Мендерес, ота-онаси ва синглисидан жуда эрта айрилган. Унинг таълим олишини бувиси ўз назоратига олган. У набирасини Измирдаги Иттиҳод ва Теракки бошланғич мактабида ўқитган. Сўнгра Мендерес ўқишни Измир Америка коллежида давом эттирган, захирадаги офицер сифатида ҳам таҳсил олган. Бироқ у Биринчи жаҳон уруши пайтида безгак касаллигига чалингани туфайли фронтда хизмат қила олмаган. Мендерес ёшлигида отасидан мерос қолган далаларда деҳқончилик қилиб кун кўрган. Кейинчалик у ўз мулкларининг катта қисмини кичик акциядорларга сотиб, фақат битта фермер хўжалигини сақлаб қолиш орқали замонавий қишлоқ хўжалиги усулига эргашган. Юқорида таъкидланганидек, у футбол билан профессионал тарзда шуғулланишни мақсад қилган, бироқ унинг бу истаги амалга ошмаган. 1928 йилда эса Мендересда сиёсатга кириш ва у билан жиддий шуғулланиш имконияти пайдо бўлади. Чунки у шу йили оиласи сиёсат билан мустаҳкам алоқада бўлган Фатма Беринга уйланганди. Мендерес тез орада қайнонасининг кўмаги билан Туркия Республикаси асосчиси Мустафо Камол Отатурк бошчилигидаги бир қанча сиёсий ҳаракатларда қатнашди. 1931 йилда у ўз шаҳридан Отатуркнинг Жумҳурият Халқ партияси депутати бўлди. Ўша пайтда бу тузилма Туркиядаги ягона қонуний партия эди ва қатъий тарзда Ғарбпараст йўналишда фаолият олиб борарди. Янги депутат халқ вакили сифатидаги фаолияти билан параллел равишда Анқарада ҳуқуқ соҳасида ҳам ўқий бошлади. У аъзо бўлган JXP ўтмишдаги кўплаб ижтимоий ва маданий анъаналарни, шу жумладан диний қадриятларни кескин равишда рад этувчи тафаккурда эди. Бироқ Мендереснинг концепцияси бундай эмаслиги вақти келиб намоён бўлди. ЖХПдаги 15 йиллик узоқ сиёсий фаолиятдан сўнг у ички доирада кескин қаршиликларга учради ва 1945 йилда қатор депутатлар билан бирга партия сафидан чиқарилади. Айнан шу воқелик Отатурк мероси бўлган ушбу партиянинг энг катта хатоларидан бири бўлди. Чунки орадан кўп ўтмай, аниқроғи 1946 йилда у ўзи каби мазкур партиядан четлаштирилган Жалол Баяр, Фуад Копрул ва Рафиқ Коралтан билан бирга янги партияга асос солди. Янги партияни эса Демократик партия деб номлашди. Бу амалда Туркиядаги яккапартиявий тизимнинг қулаши эди. Демократик партия мамлакатдаги биринчи мухолифат партиясига айланди. Ўз ўрнида бу ҳодиса Туркия Республикаси ташкил топгандан буён 25 йилдан ортиқ вақт ичида илк бор эркин сайловлар ўтказилишига асос бўлди. 1950 йилги шундай сайловлар Мендерес ва унинг партияси учун катта ғалаба билан якунланди. Улар парламент сайловларида 53% овоз олган ҳолда жами мавжуд 487 та ўриндан 408 тасини қўлга киритди. Ҳукумат Демократик партия қўлига ўтди. Аднан Мендерес бош вазирлик курсисига ўтирди. Унинг устози Жалол Баяр эса Туркия президенти бўлди.

Арабча азонни қайтариш

Ҳокимият тепасига келгач, Мендерес ва унинг жамоаси ўз дастурларини ҳаётга татбиқ қилиш имкониятига эга бўлди. Мендерес анъанавий турмуш тарзи ва миллий қадриятларга JXP каби радикал тарзда қаршилик қилишдан масофа сақлайди. У дин ва дунёвийлик орасида анчагина балансли сиёсат юрита бошлайди. Аслида шу танлов ҳақиқий демократияни ўзида акс эттирарди. Ҳали ташқи сиёсатда ғарбпараст бўлса-да, мусулмон давлатлари билан яқинроқ алоқа ўрнатишга бел боғлаган Мендерес аҳолининг бундан 27 йил олдинги чуқур диний иштиёқи ҳали сўнмаганини тан оларди. У Отатурк ва ЖХПнинг дин масаласидаги кескин ва зиддиятли қарашларини оҳисталик билан рад эта бошлади. Радикал секуляризмни жиловлашда жонбозлик кўрсата бошлади. Диний ва дунёвий қатлам манфаатларини бир-биридан устун қўймаган ҳолда, анъанавий жамият тарафдорларига эски туйғуларни қайтариб берди. Бу борада қилинган энг асосий ва тарихий ўзгариш Туркия ҳудудида азонни араб тилида айтишга рухсат берилиши эди. Аммо бу ва қадриятларга таянган бошқа ислоҳотлар Мендереснинг бошига оғир кулфат келтиришига бир бахя қолганди. 1950 йил 6 июнда Али Аднан Мендересга қарши ҳарбий тўнтариш бўлиб ўтди. Тўнтаришнинг мотиви эса доимгидек дунёвийликка зарар етказиш айблови эди. Бироқ секуляризм тарафдори бўлган ҳарбийларнинг мазкур қаршилик ҳаракати амалга ошмади. Тўнтаришни режалаштирган 15 та генерал ва 150 та полковник қўлга олиниб, истеъфога чиқарилди. Шундан сўнг Мендерес бошчилигида Туркияда иқтисодий ва сиёсий ислоҳотлар карвони йўлга чиқди. Очиқ бозор иқтисодиёти бутун мамлакат бўйлаб тарқала бошлади. Ташқи сиёсатда эса Мендерес ўзининг биринчи даврида Америка Қўшма Штатлари билан мустаҳкам алоқалар ўрнатди. 1950 йилда у Кореяга ҳарбий қўшин жўнатиш тўғрисида буйруқ бериб, яриморолдаги можарода қайсидир маънода АҚШ томонида туриш орқали Туркиянинг НАТОдаги ўрнини амалда нақд қилди. Кутилганидек, мамлакат 1952 йилда мазкур ҳарбий альянсга қабул қилинди.

Ислоҳотлар ва хатолар

1950-1960 йиллардаги бир декадалик Бош вазирлик даврида Мендерес Туркия иқтисодиётини оёққа турғиза бошлайди. У Ғарб давлатлари билан яхши алоқа ўрнатади. АҚШ ва Буюк Британиянинг ишбилармон доиралари билан яхши алоқада бўлган Аднан Мендерес ушбу мамлакатлар ёрдамида Туркия иқтисодиётига, айниқса, қишлоқ хўжалигига замонавий технологияларни олиб кирди. Маршалл режасига кўра, АҚШ Туркияга 2,5 миллиард доллар миқдорида қарз берди. Бу қарз эса Туркия иқтисодиётининг гуллаб-яшнаши учун замин яратди. 1950-1954 йилларда Туркия иқтисодиёти юксалиб, мамлакатнинг бозор иқтисодиётига ўтиши тезлашди. Чет эл компанияларига мамлакатда нефть қазиб олишга рухсат берилди. Мендерес ҳукумати хорижий инвестицияларни рағбатлантириш тўғрисида қонун қабул қилади. Ташқи кредитлар асосан қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун сарфланди. 1954 йилга келиб Туркия ялпи миллий маҳсулоти йилига ўртача 9 фоизга ўса бошлади. Мендерес ўзи ва отасининг эски иши бўлган қишлоқ хўжалиги соҳасида яхшигина бурилишларни амалга оширди. У бу орқали деҳқонлар орасидаги юқори рейтингини сақлаб қолди. Якунда эса мазкур ижобий ўзгаришлар 1954 йилги сайловда Туркия Демократик партиясининг ғалабасини таъминлади ва Али Аднан Мендерес Бош вазир лавозимида қолди. Аммо кейинги воқеалар ривожи Мендерес фойдасига ишламади. Мамлакат баъзи иқтисодий хатолар ортидан катта тезликда тўловга лаёқатсизлик томон шўнғиди. Миллий иқтисодиёт пасайишда давом этди. Шундай бўлишига қарамай, Мендерес ҳали ҳам халқ томонидан қўллаб-қувватланарди. Бу эса унинг 1957 йилги сайловларда ҳам ғалаба қозонишини таъминлади. Бироқ бу муваффақият унинг сиёсий фаолиятидаги энг сўнггиси бўлди. Унга нисбатан қаршилик кучайиб борди. 1958 йилдан бошлаб, Мендересни дор остига етаклаган жараёнлар бошланди. Туркия олинган ташқи қарзларни қайтаришда қийинчиликларга дуч кела бошлади. Айни ўша йили мамлакат тарихидаги энг юқори девальвация, яъни миллий пул бирлигининг халқаро чет эл валютасига нисбатан кескин пасайиши кузатилди. Бир доллар, икки лирадан, қисқа муддатда тўққиз лирага кўтарилди. 1958 йилда Туркия 600 миллион долларлик ташқи қарзини тўлай олмаслигини эълон қилди. Шундан сўнг, Мендерес ташқи кучларга боғлиқ эканлиги ҳақида танқидлар ва хавотирлар кучайди. Кўплаб завод фабрикалар ёпилди. Мазкур шароитда эса Туркияда ҳарбий тўнтариш учун қулай муҳит юзага кела бошлади. Бунгача эса Мендерес яна мўъжиза эвазига бир ўлимдан қолди. 1959 йилда ўтирган самолёт Кипр масаласи бўйича Лондон келишувини имзолаш учун Британия пойтахтига кетаётган эди. Аммо унинг самолёти Гатвик аэропорти яқинида қулаб, 16 йўловчи ҳалок бўлди. 10 киши эса бу ҳалокатдан омон чиқди. Мендерес эса ўша омон қолган 10 нафар инсон ичида эди. Унинг юзи фақат енгил тирналган бўлиб, ортга қайтганида, Анқарада уни кутиб олиш учун минглаб одамлар кўчага чиқди. Бироқ ўлим Мендересни қувишдан чарчамади ва авиаҳалокатдан 2 йил ўтар-ўтмас унга етиб олди. Демократлар партияси ва Мендереснинг прагматик, лекин бир-бирига мос келмайдиган сиёсати мухолифат гуруҳи томонидан кескин танқид қилинди. Шунингдек, Истанбулдаги озчилик юнонларга қарши икки кун давом этган зўравонликлар, Мендерснинг машҳур турк қўшиқчиси Айдан Айҳан билан ишқий муносабатлари, уларнинг ўртасидаги ўлик чақалоқ можароси, университетлардаги тартибсизлик муҳити ва мушкул иқтисодий вазият мамлакатни 1960 йилда ҳарбий тўнтаришга ёқасига олиб келди.

Ҳарбий тўнтариш ва дор

1960 йил 25 май куни генерал Жамал Гурсел бошчилигидаги ҳарбий тўнтариш натижасида Бош вазир Мендерес ҳокимиятдан ағдарилди ва у билан биргаликда 453 нафар турли даражадаги амалдорлар ҳам ҳибсга олинди. 1960 йилнинг октябрь ойида Аднан Мендерес ва яна у билан бирга қўлга олинган 453 шахсга нисбатан суд жараёни бошланади. Мендерес, президент Жалол Баяр ва бошқа ДП лидерлари 11 ой давомида суд қилинди. Протсесс жами 287 та мажлисдан иборат ббўлиб,14 кишини олий жазога, 31 кишини умрбод қамоқ жазосига, 418 айбланувчини эса 6 ойдан 20 йилгача бўлган қамоқ жазосига ҳукм қилди. Аднан Мендерес ўзига қўйилган 13 та айбловнинг 12 тасида айбдор деб топилиб, ўлим жазосига ҳукм қилинди.  Айбловлар орасидан 2 таси конституцияни бузиш, шунингдек, давлат маблағларини ўғирлаш ва Истанбулда 57 нафар юнон озчилигининг ўлимига олиб келган 1955 йил сентябрь воқеаларига буюртма бериш кабилар кирарди. Унга қўйилган, аммо жазо берилмаган айбловлардан ягонаси бу-қўшиқчи Айдан Айҳан билан боғлиқ ўлик чақалоқ кейси эди. Чунки бу борада судда гувоҳлик берган Айдан Айҳан севгилиси Аднан Мендересни ҳимоя қилган. Бироқ юқорида таъкидланганидек, Мендересни дорга осиш учун қолган 12 та айблов етарли бўлган. 1961 йил 15 сентябрда суд жараёни якунланди. Дунёнинг қатор лидерлари Мендересга берилган ўлим жазосини бекор қилишни сўради. Ўша вақтда, Покистон Президенти Муҳаммад Аюб Хон, Эрон шоҳи Муҳаммад Ризо Паҳлавий, АҚШ Президенти Жон Кеннеди, Франция Президенти Шарл де Голл, Буюк Британия қироличаси Елизавета II, Германия канцлери Конрад Аденауэр каби жаҳон миқёсидаги етакчилар Туркия расмийларига суд ҳукмини бекор қилиш учун мактублар ёзишган. Лекин, бу мурожаатларга қарамай Туркия ҳарбий суди ўз ҳукмини ўзгартирмади. Мендерес билан бирга Ташқи ишлар вазири Фатиҳ Рушту Зорлу ва Молия вазири Ҳасан Пўлаткан ҳам қатлга ҳукм қилинганди. 1961 йилнинг 17 сентябрида Аднан Мендерес суд ҳукми билан Мармара денгизидаги Имрал оролида тушдан сўнг, соат 13:21 да осиб ўлдирилди.

Шу тариқа Мендерес Туркияга ўз қадриятларини қайтариб бергани ва бошқа факторлар туфайли ўзини Мустафо Камол Отатурк ғоялари қўриқчиси деб билган ҳарбийларни ғазаблантирди. Бу эса якунда у учун фатал оқибатлар билан якунланди. Тарихга назар ташланса, 1923 йилдан дунёвийлик йўлини тутган Туркияга миллий ва диний қадриятларни қайтаришга уринишлар жуда мушкул ва бир вақтнинг ўзида хавфли жараён эканига гувоҳ бўлиш мумкин. Мендерес воқеаси бунга яққол мисолдир. Шунингдек, 90 йилларда ҳукумат тепасига келган Эрбақон бошчилигидаги исломчи элитанинг қисқа ҳукмронлиги, Эрдўғаннинг диний мазмундаги биргина шери учун 4 ой қамалгани ҳам юқоридаги сўзларни тасдиқлайди.