ШҲТ НАТОнинг муқобилими? Самарқанддаги саммитдан нималар кутилмоқда?

2021 йилнинг сентябрь ойида Тожикистоннинг Душанбе шаҳрида бўлиб ўтган Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг саммитида Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2021-2022 йилларда ШҲТга Ўзбекистон Республикаси раислик қилишини инобатга олиб, ташкилотнинг келгуси даврдаги асосий устувор йўналишлари ва вазифаларига тўхталиб ўтган эди. Шундай қилиб, жорий йилнинг 15-16 сентябрь кунлари ШҲТнинг навбатдаги саммити Самарқанд шаҳрида ўтказилади. Шу кунга қадар ШҲТга аъзо давлатларнинг барча раҳбарлари саммитда иштирок этишларини тасдиқладилар.

ШҲТ ўзи қандай ташкилот? 

ШҲТ – минтақавий хавфсизлик ва иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти. Хитойнинг Шанхай шахрида 6 мамлакат — Қозоғистон, Хитой, Қирғизистон, Россия, Тожикистон ва Ўзбекистон давлат раҳбарлари учрашувида тузилган (15 июнь 2001 йил). 

ШҲТ аъзо мамлакатларни хавфсизлик орқали ҳамкорлик сари бошлайдиган ташкилотдир. Иқтисодий ҳамкорлик борасида олдинда транспорт инфратузилмасини ривожлантириш, табиий, минерал хом ашё захираларини ўзлаштириш, сув энергетика захираларидан унумли фойдаланиш, экологияга оид ва бошқа масалалар бор.

Таъкидлаш керакки, ШҲТ дунёдаги энг йирик минтақавий ташкилотдир. Мамлакатларининг умумий ҳудуди 34 миллион км квадрат метрдан ошади. Бу Евроосиё қитъаси ҳудудининг 60% дан ортиғини ташкил этади. ШҲТ давлатларининг умумий аҳолиси 3,2 миллиард кишини ташкил қилади. Ташкилотда 8 та доимий аъзо, 4 та кузатувчи давлат мавжуд.
 
Шанхай ҳамкорлик ташкилоти ҳамкор ташкилотларнинг кенг тармоғига эга – БМТ, ACEAN, МДҲ, КХШТ, ЕОИИ, CICA, EKO. Араб давлатлари лигаси ва бошқа бир қатор кўп томонлама тузилмалар билан алоқалар ўрнатилмоқда. ШҲТ маконида хомашё, ишлаб чиқариш маҳсулотлари, малакали ишчи кучи ва инсон капитали, технологик салоҳиятнинг улкан захиралари бўйича ўзини-ўзи таъминлайдиган ҳудуд ҳисобланади.

ШҲТга аъзо давлатлар иқтисодиётининг умумий ҳажми қарийб 20 триллион долларни ташкил этади. ШҲТга аъзо мамлакатларнинг умумий ялпи ички маҳсулоти жаҳон кўрсаткичининг чорак қисмига етди. 2030 йилга бориб бу кўрсаткич 35-40 фоизгача ошиши мумкин.

Марказий Осиё минтақавийлигини мустаҳкамлашда ШҲТнинг роли қандай? Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг пайдо бўлиши Марказий Осиёда барқарорлик ва хавфсизликни таъминлашга қаратилган саъй-ҳаракатларнинг бевосита натижаси бўлди. ШҲТнинг 2021 йилдаги юбилей Душанбе саммити декларациясида барча аъзо давлатлар раҳбарлари минтақада барқарор ривожланишни таъминлаш, ишонч ва дўстлик маконини яратиш бўйича Марказий Осиё мамлакатлари томонидан сўнгги пайтларда амалга оширилаётган саъй-ҳаракатларни қўллаб-қувватлашларини эълон қилдилар.

ШҲТнинг Марказий Осиёдаги янги жараённи қўллаб-қувватлаши минтақанинг ўзи учун ҳам, Ташкилот маконини барқарорлик, ўзаро манфаатли ривожланиш ва самарали ҳамкорлик ҳудудига айлантириш учун ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Ўзбекистоннинг ШҲТ доирасидаги ўзаро ҳамкорлигининг асосий устувор йўналишлари 

Ўзбекистон ташқи сиёсатида ШҲТ алоҳида ўрин тутади. ШҲТга аъзо давлатлар Ўзбекистоннинг энг яқин қўшнилари ва стратегик ҳамкорлари ҳисобланади. ШҲТ доирасидаги ўзаро ҳамкорлик ҳам кўп томонлама минтақавий, ҳам минтақалараро ҳамкорликни мустаҳкамлашга, ушбу давлатларнинг ҳар бири билан ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат қилади.

Мамлакатимизнинг ШҲТга нисбатан замонавий стратегияси ташаббускорлик, конструктивлик, прагматизм ва ҳамкорликка очиқлик каби асосий тамойилларга асосланади.

Давлатимиз раҳбари 2017-2021 йилларда ШҲТ саммитларида 50 га яқин муҳим ва долзарб ташаббусларни илгари сурди. Билдирилган таклифлар “йўл хариталари”, ШҲТнинг меъёрий-ҳуқуқий, дастурий ва консептуал ҳужжатлари доирасида ҳамда кўп томонлама ҳамкорликнинг янги механизмлари кўринишида изчил амалга оширилмоқда. 

Ўзбекистон ШҲТга аъзо барча давлатларнинг ҳаётий манфаатларига жавоб берадиган истиқболли соҳаларда амалий ҳамкорликни ошириш орқали ташкилот салоҳиятини тўлиқ очишдан манфаатдор.

ШҲТнинг жорий саммитини ўтказиш учун нега айнан Самарқанд танланди?

Самарқанддаги ШҲТ саммити Ўзбекистонда ўтказиладиган тўртинчи саммит бўлади. Илгари бундай муҳим халқаро тадбир 2004, 2010 ва 2016 йилларда фақат Тошкент шаҳрида ўтказилган эди. Сиёсатшунос Муҳаммаджон Қодировнинг фикрича, саммитни ўтказиш учун Самарқанд мантиқий жой. 

“Ахир, Амир Темур яратган қудратли ўрта асрлар империясининг пойтахти Самарқанд икки минг йилдан ортиқ вақт давомида Хитой ва Европа ўртасидаги Буюк Ипак йўлининг асосий нуқтаси бўлган, шунингдек, ўрта асрлардаги асосий илм-фан марказларидан бири бўлган”, дейди эксперт.

Ушбу кенг кўламли форумда иштирокчиларнинг салмоқли қисмини қабул қилиш учун шаҳарда барча зарур инфратузилма тайёрланди, махсус иншоотлар қурилди, хусусан, 135 гектар майдонда халқаро сайёҳлик маркази барпо этилди. Форумнинг асосий тадбирлари ҳам шу ерда бўлиб ўтади ва делегацияларни қабул қилиш учун меҳмонхоналар қурилди. Саммитда иштирок этувчи ҳар бир давлат учун – алоҳида меҳмонхона. Айниқса, тарихий учрашув учун Конгресс маркази ҳам қурилган – 18 минг  квадрат метр майдонга эга бино. Юқори технологияли платформада 3,5 минг иштирокчини сиғдира оладиган ўн учта конференция заллари мавжуд.

ШҲТ – НАТОнинг муқобил вариантими?

Эксперт Муҳаммаджон Қодировнинг фикрича, тарихи 1996 йилда “Шанхай бешлиги” – Хитой, Россия, Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистондан бошланган Шанхай ҳамкорлик ташкилоти бугун ҳақиқатда жиддий кучга айланди.

“Агар 2001 йилда расмий Тошкентнинг ташкилотга қабул қилиниши “Бешлик”ни йирик халқаро ассоциацияга қайта форматлашнинг бошланиши бўлган бўлса, бугунги кунда ШҲТ сиёсий, иқтисодий, илмий ва интеллектуал салоҳияти жиҳатидан энг қудратли бирлашма ҳисобланади. Ташкилот кузатувчилари билан биргаликда Ҳиндистондан Хитой ва Европагача деярли бутун Осиё ҳудудини қамраб олади. Уларда дунё аҳолисининг ярми – 3,4 миллиард киши истиқомат қилади”, дейди сиёсатшунос. 

Қодировнинг фикрича, бугунги кунда геосиёсий мақсадларни кўзлаган айрим давлатлар ядро қуролига эга бўлишни орзу қилаётган, дунё урушлар ва ҳарбий-сиёсий иттифоқлардан чарчаган бир пайтда, ШҲТ иқтисодий алоқаларни йўлга қўйиш орқали муқобил йўл таклиф қилмоқда.

Тошкент стратегияси

Шанхай ҳамкорлик ташкилоти билан муносабатларни ривожлантириш Ўзбекистон ташқи сиёсатининг муҳим йўналиши бўлиб қолади. Экспертнинг фикрича, ШҲТ Ўзбекистон учун, биринчи навбатда, Марказий Осиёда барқарорлик ва кенг ҳамкорликни таъминлашда муҳим кўп томонлама платформа бўлиб қолиши керак.

“Ўзбекистон Хитой томонидан илгари сурилган, маршрути ўз ҳудудидан ўтувчи “Бир макон, бир йўл” лойиҳасини ривожлантиришдан манфаатдор. Сўнгги беш йил ичида у замонавий глобал тараққиёт кун тартибининг ажралмас қисмига айланди. Буюк Ипак Йўли Осиё, Европа ва Африканинг 4,4 миллиард аҳолига эга 60 дан ортиқ мамлакатларини боғлайди”, дейди Муҳаммаджон Қодиров.

Қодировнинг сўзларига кўра, мамлакатнинг мегалойиҳага жалб этилиши иқтисодиётнинг барқарор ривожланишини таъминлаш бўйича устувор вазифаларга эришиш, бутун Марказий Осиёга ҳар томонлама ижобий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган энг муҳим транспорт ва инфратузилма лойиҳаларини амалга ошириш нуқтаи назаридан муҳим аҳамиятга эга. Ҳиндистон ва Покистоннинг ШҲТга аъзо бўлиши эса ташкилотнинг салмоғи ва имкониятларини оширди, денгиз портлари бўлган ШҲТ давлатлари сонини кўпайтирди, келгусида савдо-иқтисодий ҳамкорликни кенгайтириш ва саккиз давлат ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтириш имкониятларини яратди.

Ташкилот мунтазам равишда янги аъзоларни қабул қилади. Ҳозирда саккизта доимий иштирокчи бор: Ҳиндистон, Қозоғистон, Хитой, Қирғизистон, Россия, Тожикистон, Покистон ва Ўзбекистон. Афғонистон, Беларусь ва Мўғулистон кузатувчи мақомига эга. Ҳамкор давлатлар: Озарбайжон, Арманистон, Камбоджа, Непал, Туркия ва Шри-Ланка. Бугун биз ШҲТга аъзо бўлиш истагида бўлганлар навбати қандай ташкил этилганини ҳам кузатишимиз мумкин. Мисол учун, Самарқанддаги саммитда Миср, Қатар, Саудия Арабистони билан мулоқот юзасидан шериклик муносабатларини таъминлаш бўйича меморандумлар имзоланиши, шунингдек, Беларуснинг ШҲТга аъзо бўлиш тартибини бошлаш ва Баҳрайнга рухсат бериш тўғрисида қарорлар қабул қилиниши режалаштирилган (ва Малдив ороллари) диалог ҳамкори мақоми.

Тез орада Эрон Ислом Республикаси Ташкилотга тўлақонли аъзо бўлиши кутилмоқда. Бошқача айтганда, ШҲТ стратегик муҳим минтақа ҳисобланган Яқин Шарққа эшик очади. Муҳаммаджон Қодировнинг фикрича, ҳамкорлик механизмларига янги мамлакатларнинг жалб этилиши ташкилотнинг ҳам савдо-иқтисодий соҳада, ҳам жаҳон сиёсати майдонида таъсирининг кенгайишини англатади.