SHHT NATOning muqobilimi? Samarqanddagi sammitdan nimalar kutilmoqda?

2021 yilning sentyabr oyida Tojikistonning Dushanbe shahrida bo‘lib o‘tgan Shanxay hamkorlik tashkilotining sammitida O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2021-2022 yillarda SHHTga O‘zbekiston Respublikasi raislik qilishini inobatga olib, tashkilotning kelgusi davrdagi asosiy ustuvor yo‘nalishlari va vazifalariga to‘xtalib o‘tgan edi. Shunday qilib, joriy yilning 15-16 sentyabr kunlari SHHTning navbatdagi sammiti Samarqand shahrida o‘tkaziladi. Shu kunga qadar SHHTga a’zo davlatlarning barcha rahbarlari sammitda ishtirok etishlarini tasdiqladilar.

SHHT o‘zi qanday tashkilot? 

SHHT – mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlik tashkiloti. Xitoyning Shanxay shaxrida 6 mamlakat — Qozog‘iston, Xitoy, Qirg‘iziston, Rossiya, Tojikiston va O‘zbekiston davlat rahbarlari uchrashuvida tuzilgan (15 iyun 2001 yil). 

SHHT a’zo mamlakatlarni xavfsizlik orqali hamkorlik sari boshlaydigan tashkilotdir. Iqtisodiy hamkorlik borasida oldinda transport infratuzilmasini rivojlantirish, tabiiy, mineral xom ashyo zaxiralarini o‘zlashtirish, suv energetika zaxiralaridan unumli foydalanish, ekologiyaga oid va boshqa masalalar bor.

Ta’kidlash kerakki, SHHT dunyodagi eng yirik mintaqaviy tashkilotdir. Mamlakatlarining umumiy hududi 34 million km kvadrat metrdan oshadi. Bu Yevroosiyo qit’asi hududining 60% dan ortig‘ini tashkil etadi. SHHT davlatlarining umumiy aholisi 3,2 milliard kishini tashkil qiladi. Tashkilotda 8 ta doimiy a’zo, 4 ta kuzatuvchi davlat mavjud.
 
Shanxay hamkorlik tashkiloti hamkor tashkilotlarning keng tarmog‘iga ega – BMT, ACEAN, MDH, KXSHT, YeOII, CICA, EKO. Arab davlatlari ligasi va boshqa bir qator ko‘p tomonlama tuzilmalar bilan aloqalar o‘rnatilmoqda. SHHT makonida xomashyo, ishlab chiqarish mahsulotlari, malakali ishchi kuchi va inson kapitali, texnologik salohiyatning ulkan zaxiralari bo‘yicha o‘zini-o‘zi ta’minlaydigan hudud hisoblanadi.

SHHTga a’zo davlatlar iqtisodiyotining umumiy hajmi qariyb 20 trillion dollarni tashkil etadi. SHHTga a’zo mamlakatlarning umumiy yalpi ichki mahsuloti jahon ko‘rsatkichining chorak qismiga yetdi. 2030 yilga borib bu ko‘rsatkich 35-40 foizgacha oshishi mumkin.

Markaziy Osiyo mintaqaviyligini mustahkamlashda SHHTning roli qanday? Shanxay hamkorlik tashkilotining paydo bo‘lishi Markaziy Osiyoda barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan sa’y-harakatlarning bevosita natijasi bo‘ldi. SHHTning 2021 yildagi yubiley Dushanbe sammiti deklaratsiyasida barcha a’zo davlatlar rahbarlari mintaqada barqaror rivojlanishni ta’minlash, ishonch va do‘stlik makonini yaratish bo‘yicha Markaziy Osiyo mamlakatlari tomonidan so‘nggi paytlarda amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarni qo‘llab-quvvatlashlarini e’lon qildilar.

SHHTning Markaziy Osiyodagi yangi jarayonni qo‘llab-quvvatlashi mintaqaning o‘zi uchun ham, Tashkilot makonini barqarorlik, o‘zaro manfaatli rivojlanish va samarali hamkorlik hududiga aylantirish uchun ham muhim ahamiyatga ega.

O‘zbekistonning SHHT doirasidagi o‘zaro hamkorligining asosiy ustuvor yo‘nalishlari 

O‘zbekiston tashqi siyosatida SHHT alohida o‘rin tutadi. SHHTga a’zo davlatlar O‘zbekistonning eng yaqin qo‘shnilari va strategik hamkorlari hisoblanadi. SHHT doirasidagi o‘zaro hamkorlik ham ko‘p tomonlama mintaqaviy, ham mintaqalararo hamkorlikni mustahkamlashga, ushbu davlatlarning har biri bilan hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi.

Mamlakatimizning SHHTga nisbatan zamonaviy strategiyasi tashabbuskorlik, konstruktivlik, pragmatizm va hamkorlikka ochiqlik kabi asosiy tamoyillarga asoslanadi.

Davlatimiz rahbari 2017-2021 yillarda SHHT sammitlarida 50 ga yaqin muhim va dolzarb tashabbuslarni ilgari surdi. Bildirilgan takliflar “yo‘l xaritalari”, SHHTning me’yoriy-huquqiy, dasturiy va konseptual hujjatlari doirasida hamda ko‘p tomonlama hamkorlikning yangi mexanizmlari ko‘rinishida izchil amalga oshirilmoqda. 

O‘zbekiston SHHTga a’zo barcha davlatlarning hayotiy manfaatlariga javob beradigan istiqbolli sohalarda amaliy hamkorlikni oshirish orqali tashkilot salohiyatini to‘liq ochishdan manfaatdor.

SHHTning joriy sammitini o‘tkazish uchun nega aynan Samarqand tanlandi?

Samarqanddagi SHHT sammiti O‘zbekistonda o‘tkaziladigan to‘rtinchi sammit bo‘ladi. Ilgari bunday muhim xalqaro tadbir 2004, 2010 va 2016 yillarda faqat Toshkent shahrida o‘tkazilgan edi. Siyosatshunos Muhammadjon Qodirovning fikricha, sammitni o‘tkazish uchun Samarqand mantiqiy joy. 

“Axir, Amir Temur yaratgan qudratli o‘rta asrlar imperiyasining poytaxti Samarqand ikki ming yildan ortiq vaqt davomida Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi Buyuk Ipak yo‘lining asosiy nuqtasi bo‘lgan, shuningdek, o‘rta asrlardagi asosiy ilm-fan markazlaridan biri bo‘lgan”, deydi ekspert.

Ushbu keng ko‘lamli forumda ishtirokchilarning salmoqli qismini qabul qilish uchun shaharda barcha zarur infratuzilma tayyorlandi, maxsus inshootlar qurildi, xususan, 135 gektar maydonda xalqaro sayyohlik markazi barpo etildi. Forumning asosiy tadbirlari ham shu yerda bo‘lib o‘tadi va delegatsiyalarni qabul qilish uchun mehmonxonalar qurildi. Sammitda ishtirok etuvchi har bir davlat uchun – alohida mehmonxona. Ayniqsa, tarixiy uchrashuv uchun Kongress markazi ham qurilgan – 18 ming  kvadrat metr maydonga ega bino. Yuqori texnologiyali platformada 3,5 ming ishtirokchini sig‘dira oladigan o‘n uchta konferensiya zallari mavjud.

SHHT – NATOning muqobil variantimi?

Ekspert Muhammadjon Qodirovning fikricha, tarixi 1996 yilda “Shanxay beshligi” – Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikistondan boshlangan Shanxay hamkorlik tashkiloti bugun haqiqatda jiddiy kuchga aylandi.

“Agar 2001 yilda rasmiy Toshkentning tashkilotga qabul qilinishi “Beshlik”ni yirik xalqaro assotsiatsiyaga qayta formatlashning boshlanishi bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda SHHT siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va intellektual salohiyati jihatidan eng qudratli birlashma hisoblanadi. Tashkilot kuzatuvchilari bilan birgalikda Hindistondan Xitoy va Yevropagacha deyarli butun Osiyo hududini qamrab oladi. Ularda dunyo aholisining yarmi – 3,4 milliard kishi istiqomat qiladi”, deydi siyosatshunos. 

Qodirovning fikricha, bugungi kunda geosiyosiy maqsadlarni ko‘zlagan ayrim davlatlar yadro quroliga ega bo‘lishni orzu qilayotgan, dunyo urushlar va harbiy-siyosiy ittifoqlardan charchagan bir paytda, SHHT iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish orqali muqobil yo‘l taklif qilmoqda.

Toshkent strategiyasi

Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan munosabatlarni rivojlantirish O‘zbekiston tashqi siyosatining muhim yo‘nalishi bo‘lib qoladi. Ekspertning fikricha, SHHT O‘zbekiston uchun, birinchi navbatda, Markaziy Osiyoda barqarorlik va keng hamkorlikni ta’minlashda muhim ko‘p tomonlama platforma bo‘lib qolishi kerak.

“O‘zbekiston Xitoy tomonidan ilgari surilgan, marshruti o‘z hududidan o‘tuvchi “Bir makon, bir yo‘l” loyihasini rivojlantirishdan manfaatdor. So‘nggi besh yil ichida u zamonaviy global taraqqiyot kun tartibining ajralmas qismiga aylandi. Buyuk Ipak Yo‘li Osiyo, Yevropa va Afrikaning 4,4 milliard aholiga ega 60 dan ortiq mamlakatlarini bog‘laydi”, deydi Muhammadjon Qodirov.

Qodirovning so‘zlariga ko‘ra, mamlakatning megaloyihaga jalb etilishi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha ustuvor vazifalarga erishish, butun Markaziy Osiyoga har tomonlama ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan eng muhim transport va infratuzilma loyihalarini amalga oshirish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Hindiston va Pokistonning SHHTga a’zo bo‘lishi esa tashkilotning salmog‘i va imkoniyatlarini oshirdi, dengiz portlari bo‘lgan SHHT davlatlari sonini ko‘paytirdi, kelgusida savdo-iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish va sakkiz davlat o‘rtasidagi hamkorlikni kengaytirish imkoniyatlarini yaratdi.

Tashkilot muntazam ravishda yangi a’zolarni qabul qiladi. Hozirda sakkizta doimiy ishtirokchi bor: Hindiston, Qozog‘iston, Xitoy, Qirg‘iziston, Rossiya, Tojikiston, Pokiston va O‘zbekiston. Afg‘oniston, Belarus va Mo‘g‘uliston kuzatuvchi maqomiga ega. Hamkor davlatlar: Ozarbayjon, Armaniston, Kambodja, Nepal, Turkiya va Shri-Lanka. Bugun biz SHHTga a’zo bo‘lish istagida bo‘lganlar navbati qanday tashkil etilganini ham kuzatishimiz mumkin. Misol uchun, Samarqanddagi sammitda Misr, Qatar, Saudiya Arabistoni bilan muloqot yuzasidan sheriklik munosabatlarini ta’minlash bo‘yicha memorandumlar imzolanishi, shuningdek, Belarusning SHHTga a’zo bo‘lish tartibini boshlash va Bahraynga ruxsat berish to‘g‘risida qarorlar qabul qilinishi rejalashtirilgan (va Maldiv orollari) dialog hamkori maqomi.

Tez orada Eron Islom Respublikasi Tashkilotga to‘laqonli a’zo bo‘lishi kutilmoqda. Boshqacha aytganda, SHHT strategik muhim mintaqa hisoblangan Yaqin Sharqqa eshik ochadi. Muhammadjon Qodirovning fikricha, hamkorlik mexanizmlariga yangi mamlakatlarning jalb etilishi tashkilotning ham savdo-iqtisodiy sohada, ham jahon siyosati maydonida ta’sirining kengayishini anglatadi.