“Оролни қуритган афғонлар эмас”. Эксперт “Толибон” сув олишга ҳақли эканини айтди

Ўзбекистон, Тожикистон, Қирғизистон ва Қозоғистон экспертлари Афғонистон ҳукумати томонидан трансчегаравий Амударёда Қўштепа канали қурилишининг истиқболлари ва оқибатлари, унинг қуйи Амударё мамлакатлари, жумладан Ўзбекистон ва Туркманистоннинг сув таъминотига таъсирини муҳокама қилди. Ушбу муҳокамани “Cabar.asia” нашри тақдим этди.

Йиғилишда Ўзбекистондан Оролни қутқариш халқаро жамғармаси агентлиги раҳбари Вадим Соколов, Қозоғистондан Экологик сиёсат, сув ресурслари ва барқарор ривожланиш бўйича эксперт Булат Есекин, Тожикистондан энергия ва сувдан фойдаланиш бўйича эксперт Ҳомиджон Орифов ва Қирғизистондан баланд тоғ иқлими, музликларнинг эриши ва сув ресурслари бўйича тадқиқотчи Рисқул Усубалиев иштирок этди.

“Толибон” Қўштепа канали қурилишини 2022 йилнинг март ойида бошлаган эди. Унинг узунлиги 285 км, кенглиги 100 м ва чуқурлиги 8,5 м бўлиши режалаштирилган. ОАВ хабарларига кўра, 100 км аллақачон ишлаб чиқилган. Унинг ёрдамида Афғонистоннинг учта шимолий вилоятлари – Балх, Жузжон ва Фарёбда 500 минг гектардан ортиқ майдонни суғориш, 250 мингга яқин аҳолини иш билан таъминлаш режалаштирилган.

Афғонистондаги трансчегаравий Амударёда канал қурилиши Марказий Осиё мамлакатларида, айниқса, ушбу дарёнинг қуйи оқимида жойлашган мамлакатларда жиддий хавотир уйғотди. Мамлакатлар минтақанинг асосий дарёсидан суғориш сувининг 15 фоизини йўқотиши мумкин.

Мутахассисларнинг таъкидлашича, глобал иқлим ўзгариши, тез-тез қурғоқчилик ва трансчегаравий дарёларда сув сатҳининг сезиларли даражада пасайиши ҳисобга олинса, бу ҳақда ташвишланиш ўринли.

“Агар қурилиш режалари амалга ошса, Амударёдан жами сув олиш йилига 6 дан 10 куб километргача бўлиши мумкин – бу ҳозирги дарё оқимининг 15 фоизидан кўпроғини ташкил этади. Табиийки, бу қуйи оқимда жойлашган барча ҳудудларга, биринчи навбатда Туркманистон ва Ўзбекистонга кучли таъсир қилади. Иқлим ўзгариши туфайли яқин 15-20 йил ичида Амударёнинг сув ресурслари тахминан 10 фоизга камаяди. Энг ёмони, Амударё каналининг охирида Жанубий Орол денгизи бор. Ҳозир унинг фақат ғарбий томони сақланиб қолган. У саёзлашиб бормоқда, жорий йилнинг атиги тўққиз ойида Орол денгизи ғарбий қисмида сув сатҳи 60 сантиметрга пасайган. Бу ҳудудда жойлашган сув омборлари охирги етти йил давомида етарлича сув олмаган ва аста-секин таназзулга юз тутмоқда. Каналнинг қурилиши вазиятни янада оғирлаштиради”, дейди Вадим Соколов.

Айтилишича, Афғонистоннинг Амударёдан сув олишга ҳаққи бор, лекин муаммо шундаки, у Марказий Осиёнинг барча давлатлари иштирок этувчи халқаро шартномаларни имзоламаган. 

“Бу борада Марказий Осиёнинг барча давлатлари ва Афғонистон томони ҳаракат қилиши керак. Ўзбекистон аллақачон бу йўналишда ҳаракатлана бошлаган. 2023 йилда мамлакатимиз делегацияси Афғонистонга икки марта ташриф буюрди”, дейди Соколов.

Тожикистонлик эксперт Ҳомиджон Орифов эса Афғонистон манфаатларини ҳисобга олиш зарур, деб ҳисоблайди, чунки мамлакатнинг ҳозир экологик муаммоларга қарши курашиш имкони йўқ.

"Афғонистон қанча сув керак бўлса, шунча олишга ҳуқуқи бор. Мамлакат ҳозир деярли фалокатли ҳудудга айланди: уруш оқибатлари, иқтисодий блокада, одамлар ҳатто озиқ-овқатга ҳам эга эмас. Гап Орол денгизини мисол қилиб олиб, минтақа учун экологик оқибатлар ҳақида бормоқда. Лекин уни қуритган афғонлар эмас”, дейди у.

У сув олиш шартларини давлат даражасида келишиш зарур, деб ҳисоблайди.

“Шунинг учун, Амударё сувларининг ўзлаштирилиши жараёнида пайдо бўлган “иштаҳа”ни камайтириш керак. Агар ҳозирги иқлим шароити давом этса, бу ресурс, албатта, камайиб боради. Энг кўп олганлар тежашни бошлашлари ва сувни тежовчи технологияларга ўтиши керак. Бошқа йўл кўрмаяпман”, дейди Орифов.

Унинг сўзларига кўра, ҳақиқат шундаки, Марказий Осиё давлатлари Афғонистондан фарқли ҳолатда.

“Уларнинг баъзи долзарб муаммолари бор, бизда эса бошқача. Улар одамларни боқишлари, афюн плантацияларида кўкнор етиштиришдан чалғитишлари керак. Афғонистонликлар экологик оқибатлар ҳақида умумий мунозараларга қизиқмайди, улар сувга муҳтож, биз хоҳлаймизми ёки йўқми, сув оладилар. Шунинг учун биз музокара қилишимиз керак. Умумий фалсафий мулоҳазалардан эмас, воқелик ва ҳозирги эҳтиёжлардан келиб чиқайлик”, дейди тожикистонлик эксперт.

Шунингдек, йиғилишда қозоғистонлик эксперт Булат Есекин ҳам ўз фикрларини билдириб ўтган.

“Марказий Осиё ягона сув ҳавзаси, биз бир уйда, бир экотизимда яшаймиз. Маҳаллий қонунбузарликлар эса бутун минтақада муаммоларга олиб келади. Сув танқислиги бу бизнинг асосий муаммомиз!” деган у.

Есекин Марказий Осиёнинг барча давлатларида сувдан фойдаланиш сиёсатини тўлиқ қайта кўриб чиқиш зарурлигини таъкидлаб ўтган.

“Қирғизистон ГЭСлар қурилишини кўпайтирмоқда, Қозоғистон сув омборлари сонини кўпайтирмоқда ва ҳамма келажакда иқлим ўзгаришига мослашамиз, деб ўйлайди. Йўқ, бу билан биз, аксинча, вазиятни ёмонлаштириб, минтақа ва сайёрамиздаги ҳаётни қўллаб-қувватловчи табиий жараёнларга таъсир ўтказяпмиз. Чекланган сув ресурслари ва иқлим ўзгариши шароитида қандай омон қолишни биргаликда ҳал қилишимиз керак”, дейди Есекин.

Унинг сўзларини қирғизистонлик эксперт Рисқул Усубалиев ҳам тасдиқлаган. Унинг айтишича, мамлакатларнинг юқори оқимидаги йирик дарёларни тўйдирадиган музликларнинг эриши билан боғлиқ вазият башорат қилинганидан тезроқ эришмоқда.

Маълумот учун, жорий йилнинг 11 октябрь куни "Толибон" Афғонистондаги Қўштепа каналининг биринчи қисми қуриб битказилгани ва лойиҳанинг иккинчи босқичи бошланганини эълон қилди. Айни пайтда каналнинг учдан бир қисми қуриб битказилди, бу қурилиш ишлари режадагидан анча олдинда бораётганини англатади. 

Иккинчи босқичда каналнинг 177 км узунликдаги қисмини қуриш режалаштирилган. Учинчи босқич қишлоқ хўжалиги ерлари бўйлаб субканалларни тақсимлашни ўз ичига олади. Канал қурилиши Афғонистон давлат компаниясига юкланган. Лойиҳанинг умумий қиймати 684 миллион долларни ташкил этади. Компания вакилларининг айтишича, бу лойиҳа хорижлик мутахассислар ёрдамисиз амалга оширилмоқда. 

Аммо “Толибон” Қўштепа канали учун пулни қаердан олмоқда? Бу ҳақда қуйидаги мақолада билиб олишингиз мумкин.