“Монополиянинг акаси коррупция”. Утилизация масаласида ким нима демоқда?

1 майдан эътиборан четдан импорт қилинадиган ҳар бир электромобиль учун олинадиган утилизация тўловлари қимматлайди. Вазирлар Маҳкамаси томонидан “михланган” бу “Электродвигателига эга бўлган транспорт воситалари аккумулятор батареяларини утилизация қилиш инфратузилмасини ташкил этиш ишларини молиялаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарор жамоатчилик орасида кескин муҳокама бўлмоқда. Утилизация нархларининг бирданига оширилиши, Ўзбекистон яқинда минишни бошлаган ва экологияга анча фойда келтирадиган электромобиллар бозорига кескин таъсир қилиши айтилмоқда.

Бу масала бўйича жамоатчилик фаоллари, блогерлар ҳам жим тургани йўқ. Нарх ҳам ошар, тадбиркорлар шу пулларни тўлар ҳам, лекин Ўзбекистонда утилизация қилиш учун шароит, электромобиллар учун автомобиллар қабристони борми, 2020 йилдан буён йиғилаётган утилизация пулларини ким қаерга ишлатяпти ва барча тўловлардан озод қилинган BYD Uzbekistan ишлаб чиқарган электромобиллар батареялари экологияга заҳар тарқатмайдими, деган саволлар бисёр. 

Қарорга кўра, 2025 йил 1 майдан бошлаб импорт қилинадиган электромобиллар учун утилизация йиғими транспорт воситаси ишлаб чиқарилган йилига қараб 45 млн сўмдан 78,5 млн сўмгача бўлади.

Шу вақтгача ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ошмаган электромобилларни олиб кирган тадбиркор утилизация йиғими учун 11 млн 250 минг сўм пул тўлаган бўлса, энди 45 млн сўм пул тўлайди.

Ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ошган электромобиллар учун аввалги тўлов суммаси 33 млн 750 минг сўм бўлган бўлса, энди 78 млн 750 минг бўлади.

Бу борада кўпчилик томонидан янграётган эътироз эса BYD Uzbekistanʼга берилган имтиёзлар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Электромобиллар ишлаб чиқаришни ташкил этишни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари” тўғрисидаги 2022 йил 19 декабрдаги қарори билан 2030 йил 1 январга қадар: республикада ишлаб чиқарилган электромобиллар ва гибрид автомобиллар утилизация йиғимидан ва хориждан олиб келинадиган бутловчи қисмлар учун божхона божидан озод этилган.

Иқтисодчи Отабек Бакиров айни шу масалада энг кескин фикр билдирганлардан бўлди. У Telegram каналида пост қолдириб, Электромобиллар учун утилизация йиғими 4 карра ошганини, газ йўқлиги ва бензин тақчиллиги фонида охирги илинж ҳисобланган электромобиллар билан боғлиқ иккиюзламачи ва зараркунанда ҳаракат деб атаб, 2024 йилда бошланган нотариф чекловларга навбатдаги ўлпон-товон қўшилмоқда, деб ёзган. Шунингдек, у нархларнинг ошиши бир неча йилдан бери турли тўловлардан озод этилган BYD Uzbekistan учун навбатдаги совға бўлганини қўшимча қилган.

“Нима деб оқлашларидан қатъи назар, утилизация йиғимларининг 4 карра оширилиши Ўзбекистонда электромобиль олиб келиб сотувчи чайқовчига айланган (лақаби маҳаллийлаштирувчи) BYD Uzbekistan манфаатларига ишлайди.

BYD Uzbekistan Factory ва BYD Central Asia махсус имтиёзга эга, улар электромобиллар сотувида утилизация йиғимидан озод қилинган. (Яна бир чайқовчи монополист, BYD Uzbekistan билан ота бир, она бўлак UzAuto Motors ҳам яширин қарорлар билан утилизация йиғимини тўламаслигини кўпчилик билса керак).

ЖСТга кириш эълон қилинган ва жараён энг юқори сиёсий даражада фаоллаштирилган бир вақтда ғирт иккиюзламачи қадам, қанақадир тор тўдалар учун бутун бир мамлакатнинг стратегик танлови ва имижини сўроқ остига қўйиш бу”, деган иқтисодчи.

Адвокат Камолиддин Абдумаликович бу масалага ўз фикрларини билдирар экан, шундай пост қолдирган:

“Бутун дунё электромобилларга ўтишни қўллаб-қувватлаётган бир вақтда, электромобилларга ўтиш учун одамларга субсидия ажратаётган бир вақтда, бизда электромобилларни миниш яна ҳам қийинлаштириляпти. Электромобиллар яна ҳам узоқлаштириляпти истеъмолчидан, етмиш саккиз миллионгача ошириляпти. Мен 2020 ва 2021 йилда берган саволимни ҳозир ҳам бераман. Утилизация борми ўзи Ўзбекистонда? Қаерда утилизация бўляпти машиналар? Шу вақтгача утилизация йиғими учун йиғилган пуллар нимага сарфланяпти? Йўқ, утилизация учун йилдан йилга ставкалар ошяпти-ку, аммо утилизацияни ўзини кўрганимиз йўқ”, деган адвокат.

Блогер Умид Ғафуров эса тепадаги, ўртадаги ва пастдаги амалдорларга юзланиб, утилизация йиғими жорий қилинганидан буён Ўзбекистонга 231 мингдан ортиқ автомобиль импорт қилингани ва ундан йиғилган пуллар қаерга кетганини сўраган.

“Ҳурматли тепадагилар, ўртадагилар ёки пастдагилар, хуллас, мана шу саволларимга ким жавоб берса, ўшалар.

Биринчи саволим: мана шу пуллар қани, қаерга йўналтирилди ёки йўналтирилади? Чунки бугунги кунгача автомобиллар утилизацияси нари турсин, батареяларни ҳам утилизация қилиб бўлмайди, чунки утилизация полигонлари йўқ.

Иккинчи савол: дейлик, мен электромобилим учун утилизация пулини тўладим. Ҳозир утилизация қилмоқчиман. Қандай қилиб утилизация қиламан?

Учинчи савол: Ўзбекистондаги темир тоғораларнинг асосий ишлаб чиқарувчиси бизда энг эркатой бўлган UzAuto Motors 2020 йилдан буён бугунга қадар 1 млн 600 мингдан ортиқ автомобиль ишлаб чиқарган. Агар ўша автомобиллар учун камида 700 доллардан утилизация учун пул тўлаганида бир миллиард доллардан ортиқ пул бўлар эди.

Улар тўламайди. Нафақат улар, балки барча Ўзбекистонда шунчаки тўртта баллон тақиб қўядиганлар ҳам ишлаб чиқариш қиляпмиз деб утилизацион йиғимни тўламайди. Божхона тўловларини тўламайди. Эркатойлар хуллас. Мана шу машиналарнинг утилизацияси учун ким пул тўлайди?”, деган блогер.

Пул масаласида гап кетганда иқтисодчи Бакировнинг саволлари ҳам ўринли. У ҳам 5 йилдан бери ундирилаётган утилизация йиғими кимнинг чўнтагига кетаётганига қизиққан. 

“5 йилдан бери ундирилаётган утилизация йиғими қаерга кетяпти? Буни ҳеч ким билмайди. Импортни чеклаш учун 2020 йилда жорий қилинган утилизация йиғими қаерга, қайси чўнтакка тушяпти, ким тақсимлаяпти, нимага ишлатиляпти, ҳеч ким билмайди.

Бюджетда утилизация йиғимидан тушумлар ҳам, харажатлар ҳам бирор марта очиқланмаган. Халқ тугул, парламент олдида ҳам. Яъни бу утилизация йиғими солиқ эмас (солиқларни парламент жорий қилади), қип-қизил ўлпон.

Буям майли. Кулгилиси, утилизация йиғимини 4 карра ошириш тўғрисидаги қарор ижроси ЖСТга кириш учун масъул бўлган Хўжаевга топширилган.

Хўжаев ЖСТга кириш бўйича музокараларда импортни чеклаш учун утилизация йиғими жорий қилингани, каррасига оширилгани, лекин маҳаллий чўнтак чайқовчилар учун дарча ва яширин қарорлар билан имтиёз берилганини қандай тушунтираркан? Ё ЖСТга киришни тўхтатиб турамизми?”, деган Отабек Бакиров.

Адвокат Бектош Хатамов мазкур масалага фикрларини билдирар экан, гапни монополиянинг акаси коррупция деб бошлаган. 

“Ўзбекистонда ишлаб чиқарилмаган электромобиллардан утилизация йиғими янада оширилади. Олдин Хитойдан битта марка кириб келишни бошлади, қараса, одамлар оляпти, бизнинг “шустрий” монополистлар шартта битта йиғувчи завод очди ва ўша маркани шу заводда йиғишни бошлади, аслида ўзи йиғилган келса керак.

Кейин у маркадан бошқа маркалар ҳам кириб кела бошлади, нисбатан арзон, компакт ва қулайроқ. Қараса, одамлар уларни ҳам оляпти, секин утилизация йиғими деган нарсани қўшиб қўйди, лекин Ўзбекистонда ишлаб чиқарилганларга тўламайди деган жойини ҳам қўшди. 

Қараса, барибир одамлар бошқа электромобилларни олишяпти, шартта бориб “ака”га айтиб берди, шу билан утилизация йиғими кўтарилиб қўйилди. Мен шу бир нарсага ўрганиб қолганман: қайси қарорни ўқисам, номига эътибор бераман, бирор бир соҳани янада ривожлантириш қўшимча чора-тадбирлари деса, демак билаверинг, соққанинг ҳиди келмоқда”, деган Бектош Хатамов.

Адвокат Хайрулла Қосимов эса Вазирлар Маҳкамаси қарорининг адолатли эканига шубҳа билдирмоқда. 

“Ушбу қарор адолатлилиги борасида бир қатор саволларни келтириб чиқармоқда. Чунки Конституциямизнинг 63-моддасига кўра солиқ ва йиғимлар адолатли бўлиши ҳамда фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини амалга оширишига тўсқинлик қилмаслиги керак.

Йиғим адолатли бўлиши учун электромобиль хизматини қилиб бўлиб, чиқиндига айлангандан кейин унинг қандай зарарли таъсири борлиги ва шу таъсирдан экологияни ҳимоя қилиш учун ҳақиқатан ҳам 45 миллиондан 78 миллион сўмгача маблағ кетиши асослантирилиши керак. Масалан, шахсан ўзим электромобилни утилизация қилиш учун шунча маблағ кетишига ишонмайман.

Шу ўринда яна бир савол туғилади. Хўп, утилизация йиғимини жорий қилишдан мақсад, электромобиллар чиқиндига айлангандан кейин юзага келадиган зарарли таъсирдан ҳимоя қилиш бўлса, Ўзбекистондаги ишлаб чиқарувчилар ишлаб чиқарган ёки улар олиб кирадиган электромобиллар чиқиндига айлангандан кейин уларнинг зарарли таъсири бўлмайдими?! 

Агар зарарли таъсир пайдо бўлиши уни олиб кираётган шахсга боғлиқ бўлмаса, бу йиғимни кимгадир қўллаб, кимгадир имтиёз бериш адолатсизликдан бошқа нарса эмас”, деган адвокат.