Turkiya ash-Shara hayotini himoya qilyaptimi?

Suriya muvaqqat prezidenti Ahmad ash-Shara hayotiga u hokimiyat tepasiga kelganidan to hozirgacha uch marotaba suiqasd uyushtirilgani haqida xabarlar chiqdi. Isroil nashrlari tomonidan sizdirilayotgan bunday ma’lumotlar bir qarashda Suriyadagi ijtimoiy kayfiyatni o‘zgartirishga qaratilgandek ko‘rinishi mumkin. Ammo ash-Shara Damashqqa kirib kelib, hokimiyatni rasmiy darajada egallaganidan mana roppa-rosa 7 oy o‘tdi va shu muddat davomida u bir necha bor mahalliy va tashqi siyosiy ziddiyatlar bilan yuzlashdi. Dastlab Asadlar oilasi mansub alaviylar, so‘ng ikki bor druz ochiliklari bilan keskin va qonli to‘qnashuvlar yuz berdi. Juda keng diniy va etnokonfessiyali mamlakat hisoblanadigan va 13 yillik fuqarolar urushidan chiqqan Suriyada o‘z hokimiyatini ushlab turish juda qiyin bo‘lishi oldindan ma’lum edi. Ayni damda esa Ahmad ash-Shara buni boshdan kechirmoqda. Ammo Suriyadagi yangi elitaning bosh arxitektori sifatida ko‘riladigan Erdo‘g‘an bu jarayonda jim turgani yo‘q. U o‘zining rahnamoligi ostida faoliyat yuritayotgan Damashqdagi muvaqqat hukumat va prezidentni hozircha harbiy kuch bilan bo‘lmasada, maxfiy xizmatlar va ritorik tomondan qo‘llab-quvvatlayotganiga ishora qiluvchi holatlar yetarli. Bugun Isroil bilan chegaradosh Suriyadagi omonat tinchlik, Ahmad ash-Shara hayotiga qilinayotgan to‘xtovsiz suiqasdlar hamda Turkiya tomonidan uning muhofaza qilib kelinayotganiga batafsil to‘xtalamiz.

Ash-Sharaning hayot eliksiri Erdo‘g‘an seyfidami?

Isroil nashrlari, xususan, “Yedioth Ahronoth” gazetasi Suriya muvaqqat prezidenti Ahmad ash-Sharaga nisbatan so‘nggi yetti oy ichida uch marotaba suiqasd qilingani haqida xabar tarqatdi. Yozilishicha, ash-Shara hayotiga qilingan tajovuzlar doimiy tarzda Turkiya xavfsizlik kuchlarining aralashuvi tufayli bartaraf etilgan. 

Isroil matbuotiga ko‘ra, Suriya muvaqqat prezidentiga uyushtirilgan birinchi suiqasd Damashqdagi Qasr ash-Shab saroyi yaqinida bo‘lgan. Bu harakat esa Turkiya maxfiy xizmatlarining tezkor javobi tufayli bartaraf etilgan hamda voqea joyida gumondorlar zararsizlantirilgan. 

Ikkinchi suiqasd Iordaniya bilan chegaraga yaqin joyda, aniqrog‘i Dara shahri hududida rejalashtirilgan. Ahmad ash-Sharaning mazkur hududga tashrifi chog‘ida atrofda ikki nafar gumonlanuvchi aniqlangan. Suriya va Turkiya xavfsizlik kuchlarining birgalikdagi harakatlari bilan ash-Sharaning yo‘nalishi o‘zgartirilgan va bu orqali hujumning oldini olingan. Bu voqealar ommadan sir tutilib, maxfiyligicha qoldirilgan.

Uchinchi va eng jiddiy suiqasd esa Damashqda Suriya rahbarining muntazam marshrutida qurolli pistirma shaklida uyushtirilgan. Bu safar ham yana Turkiya va mahalliy razvedka xodimlari hujumga tayyorgarlikni o‘z vaqtida aniqlab, suiqasdga uringanlarning rejasini barbod qilgani aytilmoqda. 

Isroil va arab manbalarining ta’kidlashicha esa, Ahmad ash-Shara vahima qo‘zg‘ashning oldini olish va unga muxolif bo‘lganlarning suiqasdga aloqador voqealardan o‘z maqsadlarida foydalanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun bu ma’lumotlarni oshkor qilmaslikni buyurgan. Hozircha bu faqat Isroil matbuotida sizdiralayotgan xabarlar xolos. Voqea atrofidagi rasmiy doiralarning hech biri ushbu ma’lumotlarni tasdiqlamagan. Biroq yuqorida ta’kidlanganidek, Asad davrida chok-chokidan so‘kilib ketgan Suriyada Ahmad ash-Shara davriga kelib ham ma’lum darajada ta’sir doiraga ega qabila yoki etnik guruh Damashqqa bo‘ysunmaslik odatini tark etmagan. Shu bois ash-Sharaning hayotiga qilinayotgan suiqasdlar ko‘p bo‘lishi mumkin va buning deyarli ajablanarli joyi yo‘q.

Hokimiyatga ham 3 marotaba tahdid

Ahmad ash-Sharaning hayotiga 3 bor suiqasd uyushtirilgani aytildi, ammo shu 7 oy mobaynida uning hokimiyatiga ham to‘g‘ridan to‘g‘ri 3 marotaba tahdid qilindi. Dastlabki holatda joriy yil 6 mart kuni O‘rtayer dengizi qirg‘oqlaridagi Tartus va Latakiya viloyatlarida qochqin Asad tarafdorlari yangi hukumatga qarshi bosh ko‘targandi. Ular amaldagi hokimiyatga tegishli bo‘lgan xavfsizlik kuchlariga hujum qilgach, ikki o‘rtada to‘qnashuvlar boshlanib ketgandi. Mojaro esa 5-6 kun davom etdi va umumiy hisobda mingdan ortiq odam halok bo‘ldi. Bu esa hokimiyat tepasida kelganiga endigina 3 oy to‘lgan Ahmad ash-Sharaning reputatsiyasi va xalqaro maydondagi imijiga kattagina zarar berishi mumkin edi. 

Oradan ko‘p o‘tmay, ash-Shara hokimiyatga kelganiga 5 oy endi to‘lishi bilan yana bir jiddiy muammoga duch keldi. Suriya bo‘ylab 700 mingga yaqin aholini tashkil qiluvchi druzlar mazkur mojaro markazida bo‘ldi. Aprel oxiri-may boshlarida druzlar va boshqa mahalliy qurolli guruhlari o‘rtasida to‘qnashuvlar yuzaga keldi. Ushbu ziddiyatda o‘nlab insonlar halok bo‘ldi. Yahudiylarning druzlarga bir qadar yaqinligi sabab 143 mingdan ortiq druzlar istiqomat qiluvchi Isroilda ushbu voqea ortidan noroziliklar kuchaydi. Asosan mamlakat shimolida yashovchi bu etnik ozchilik ko‘chalarda namoyish o‘tkazib, yo‘llarni to‘sib, Tel-Avivdan Suriyadagi druz jamoasiga yordam berishni so‘ragani aytildi. Aynan shu bahona bilan o‘z rejimini qon bilan sug‘orib turadigan Netanyaxu Isroil armiyasiga ogohlantiruvchi zarba berishni buyurdi. Isroil Damashq, Hama va Daradagi qishloqlarga havo hujumi uyushtirib, ko‘plab insonlarni yarador va halok qildi. 1 maydan esa Isroil armiyasi Suriya muvaqqat prezidenti Ahmad ash-Sharaning qarorgohi yaqinida joylashgan nishonlardan biriga ham zarba berdi. Hatto buni Netanyaxuning o‘zi tasdiqladi. U buni “Suriyaga aniq signal” va druz guruhlariga nisbatan tahdidning oldini olish maqsadida amalga oshirildi, deya ta’kidladi. Ammo ko‘p o‘tmay, vaziyat normallashdi. Isyon bostirildi.

Joriy yil iyul oyi o‘rtasiga kelib esa ash-Shara boshchiligidagi Suriya yana ichki urush domida qoldi. Bu safar yana o‘sha druzlar va boshqa badaviy guruhlar o‘rtasida keskinlik yuzaga keldi va yana o‘sha Isroil ushbu masalaga burun suqdi. Bu holat Tel-Avivdagi rejim uchun rostdan ham doimiy urush va qon to‘kish lozimligi, ushbu harakat uning yashab qolishi uchun zarurligini isbotladi. 16 iyul kuni Isroil harbiy-havo kuchlari Damashq va uning atrofidagi strategik nishonlarga hujum qilindi, xususan, Suriya armiyasi Bosh shtabi va Abu Rummana kvartalidagi Prezident saroyiga yana zarbalar berildi. 17 iyul kuni mamlakat shimoli-g‘arbidagi Bzamildagi 132-motoo‘qchilar brigadasi bazasi va Jabledagi 107-zirhli brigada bazasiga havo hujumlari uyushtirildi. Qabilalar o‘rtasidagi janglar va Isroil zarbalari oqibatida salkam mingga yaqin inson halok bo‘ldi. Biroq oldingilari kabi ash-Shara bu ziddiyatga ham bir haftaga bormay nuqta qo‘yishga erishdi. 19 iyul kuni u xalqaro vositachilar ishtirokida ishlab chiqilgan tinchlik rejasiga muvofiq, Suriyaning janubiy hududlarida o‘t ochish to‘xtatilishni e’lon qildi. Ammo Ahmad ash-Shara Isroilning aynan mana shu harakatlaridan keyin Tel-Avivga nisbatan ritorikasini keskin o‘zgartirdi. Shu choqqacha Suriya juda uzoq yillar davomida urushlardan boshi chiqmagani, bundan buyog‘iga tinch rivojlanishi va hatto Isroilga ham dushmanlik qilmasligini ta’kidlab kelgan ash-Shara bu safar Netanyaxu rejimining mamlakat ichidagi ishga harbiy jihatdan burun suqishini mutlaqo qabul qilmadi. U Isroilga Suriya urushga tayyorligi haqida signal yubordi. 

O‘z o‘rnida shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, bugun Yaqin Sharqdagi hech bir liderda Ahmad ash-Sharadagidek urush tajribasi yo‘q. U va uning atrofidagi eng kamida 50 ming tarafdori va askarlarida salkam 20 yillik jang tajribasi borligini unutmaslik lozim. To‘g‘ri, ular ma’lum yillar davomida terrorchi, boshqa paytlarda esa Asad rejimiga qarshi qurolli guruh nomlari bilan tilga olindi va shunday kvalifikatsiya qilindi. Biroq hokimiyatni qo‘lga olib, Suriyadagi ommaviy qabrlar va jahanamning o‘zginasi bo‘lgan, hatto Gitlerning konslagerlaridan ham qolishmaydigan Seydnaya qamoqxonasi haqida butun dunyo xabar topgach, boshqalar qatori G‘arb doiralari ham ash-Sharaga nisbatan bir zumda o‘z qarashlarini o‘zgartirdi. U butun dunyo ko‘z o‘ngida katta tezlik bilan legitimlikni qo‘lga kiritib bordi. Xalqaro tashkilotlar, Yevropaning lider davlatlari va boshqa mamlakatlardan nufuzli delegatsiyalar Damashqqa otlandi. Ko‘plab nufuzli sub’ektlar ash-Sharaga Asad davrida tanazzulga yuz tutgan Suriyada inson huquqlarini tiklash va inklyuziv hukumat shakllantirish sharti bilan ko‘mak berishga va’da bera boshladi.

O‘z navbatida Suriyaning yangi rahbari ham ushbu tavsiyalarga amal qilib borar, Seydnaya qamoqoxonasini tugatish, ommaviy qabrlarni dunyoga ko‘rsatish va sudsiz qatl kabi holatlarga barham berish orqali tashqi va ichki siyosatda o‘z imijini yaxshilash yo‘lidan ketdi. Yakunda esa YeI va AQSH kabi yirik o‘yinchilar Suriyaga qo‘yilgan sanksiyalarni bosqichma-bosqich yechishni boshladi. Ash-Shara o‘ziga xos kuchli diplomatik siyosat olib bordi va dastlab Yaqin Sharq davlatlari, so‘ngra Yevropaning yetakchi mamlakati Fransiyaga ham tashrif buyurdi. Erdo‘g‘an, “qora shag‘zoda”, Tramp, Makron, umumiy olib aytganda, Ahmad ash-Shara Si Szinpindan boshqa deyarli barcha yirik va muhim tashqi o‘yinchilar bilan uchrashdi. Qisqa 5-6 oy ichida bunday diplomatik faollik yaqin o‘rtada kuzatilmaydi. Suriyaning yangi yetakchsi qatnashgan bu uchrashuvlar istalgan davlat rahbarining orzusi deyish ham mumkin. Damashqda ham chet el delegatsiyalari birin-ketin qabul qilindi. Ammo Turkiya Tashqi ishlar vaziri Xoqon Fidanning kutib olinishi rasmiy darajadan ancha o‘tib ketdi va u Suriyada o‘zi xos nufuzli mehmon hamda yaqin do‘st maqomida qarshi olindi. Shuning o‘zi ham Turkiya amaldagi Suriya rahbariyatining asosiy tayanchi va hamkori ekanining belgisi edi.

Turkiyadan yordam so‘rash vaqti keldimi?

Bu orada esa Anqara Suriya uchun oz emas ko‘p emas, naqd 300 ming kishilik harbiy qo‘shin tuzishda amaliy ko‘mak berishi haqida xabarlar keng tarqaldi. Turkiya mahalliy nashrlari shu masala haqida bong urdi. Ash-Sharaning Turkiyaga tashrifida Erdo‘g‘an bilan harbiy sohada juda yaqin hamkorlik bitimi imzolanishi kutilgandi. Tashrif natijalari ikki tomonning rasmiy doiralari tomonidan aniq ochiqlanmagan bo‘lsada, OAV Turkiya Suriya hududida bir nechta harbiy baza qurishi mumkinligi haqida yozdi. 

Biroq hozirgacha Turkiya va Suriyaning militar sohadagi chuqur hamkorligi ochiq-oydin ko‘rinmayotgan bo‘lsada, ash-Shara hayotiga qilingan suiqasdlar turk maxfiy xizmatlari tomonidan bartaraf etib kelinayotgani haqidagi xabarlarni inobatga olsak, Turkiya allaqachon Suriyadagi nozik siyosiy jarayonlarda faollashgan deyish mumkin. Boz ustiga Turkiyadagi ishonchli manbalardan biri TRT Haber yaqinda druzlar bilan keskinlik va Isroilning mamlakat ishiga harbiy burun suqish holatidan keyin suriyalik rasmiylar Turkiyadan mudofaa salohiyatini kuchaytirish va terrorchilikka qarshi kurashish bo‘yicha rasmiy yordam so‘ragani haqida xabar berdi. Telekanalning qayd etishicha, Turkiya Mudofaa vazirligi ham Suriyaga yordam berish va mamlakatni doimgidek qo‘llab-quvvatlashini bildirgan.

Ha, o‘tgan yili dekabr oyida Idlibdan yo‘lga chiqib, Halabga otlangan, uni egallab Hama, Homs va boshqa yerlarni zabt etib, Damashqqa otlanayotgan Jo‘loniy ismli shaxsni birinchi bo‘lib Erdo‘g‘an qo‘llaganda, uning o‘sha chiqishi butun dunyoni taajjubga solgandi. Keyinchalik darhol barcha bu burilishning tashkilotchisi Erdo‘g‘an ekanini angladi. Putin uni Suriyadagi jarayonlarning benefitsiari deb atagan bo‘lsa, Tramp Suriya eshiklarining kaliti Turkiya yetakchisi qo‘lida ekanini aytib chiqdi. Ammo o‘shanda ba’zi siyosiy tahlilchilar Erdo‘g‘an hokimiyat tepasiga sobiq terrorchini olib kelganini tanqid ostiga olib, bu kelajakda yaxshilik bilan tugamasligini bildirdi. Endi esa shu o‘rinda savol tug‘iladi. Bir necha 10 yilliklar davomida Suriya xalqini kuchli va qonli bosim ostida ushlagan, o‘z xalqiga kimyoviy qurol ishlatishda ayblangan, nafaqat dunyo bilan, balki o‘z qo‘shnilari va qardosh arab mamlakatlari bilan ham normal munosabatlarni uzgan, hukmronlik davridan “meros” sifatida Seydanaya kabi konslager va yuz minglab insonlar dafn etilgan ommaviy qabrlar qolgan Asadlar rejimi yaxshimi yoki o‘tmishi yomon bo‘lgan, ammo hozirda Asad rejimidan qolgan barcha xatolarni va kamchiliklarni bartaraf etayotgan, Suriyani tashqi dunyoga asta-sekin integratsiya qilayotgan va barcha bilan, hatto tajovuzkor Isroil bilan ham yaxshi aloqalar o‘rnatishga harakat qilayotgan Ahmad ash-Shara yaxshimi? Kim dunyo va suriyaliklar uchun normal variant edi? Bu bilan Ahmad ash-Sharaning o‘tmishi va uning Idlibda qilgan ishlarini oqlash nazarda tutilmayapti. Uning statusiga ham huquqiy baho berilmayapti. Zotan uni harbiy va siyosiy faoliyatini taroziga solish va kvalifikatsiya qilish har bir mamlakatdagi rasmiy doiralarning vakolatida. Bu yerda esa gap shunchaki, siyosiy jihatdan ikki variantdan nisbatan yaxshirog‘ini tanlash zarur bo‘lgani haqida ketmoqda xolos.

Chunki dunyoda bundan roppa-rosa 10 yil oldin, 2015 yilning 2 sentyabr kuni Turkiyaning Bodrum qirg‘og‘iga qalqib chiqqan suriyalik qochqinlar oilasiga mansub 3 yasharlik Alan Kurdiy ismli go‘dakning jasadi hamda uning ayanchli va inson qalbini junbushga keltirgan taqidiri haqidagi xotiralar hali ham ko‘pchilikning yodidan chiqmagan. Aslida Suriyaning so‘nggi 15 yillik o‘tmishi shu bolakayning taqdiriga o‘xshash qismatlar bilan to‘la. Asad boshqaruvini izdan chiqarishi oqibatida Shom o‘zining dunyoda tutgan tarixiy o‘rni va nufuzini butkul yo‘qotdi. U yerdagi tinch aholi esa uzoq yillar davomida bir tomondan terrorchi ISHID, boshqa tomondan esa Asad rejimi tomonidan bab-barobar qaqshatildi. Shunday ekan agarda Suriyada o‘sha Alan Kurdiy voqeasi va boshqa shunga o‘xshash ayanchli taqdirlar takrorlanmasligiga va mamlakat tashqi dunyo bilan normal aloqa qilishga, hech kimga muammo tug‘dirmaslikka harakat qilayotgan ekan, ash-Sharaning Erdo‘g‘an ssenariysi bo‘yicha hokimiyat tepasiga kelishini baholashga hali erta. Anqaraning Suriyadagi harakatlari va hokimiyat almashinuvi qanchalik muvaffaqiyatli yoki aksincha bo‘lganini ko‘rish va tahlil qilish uchun bir necha yillar kerak bo‘ladi.