Ukraina tranzitisiz YeI gaz bozori: 2025 yil qanday boshlandi?

Ukrainadan tranzit orqali Yevropaga Rossiya gazini yetkazib berish yangi yilning birinchi kuni, 2025 yil erta tongdanoq yakunlandi va 2 yanvar kuni Yevropaning asosiy gaz birjasi – Niderlandiya TTF’da savdolar 51 yevroga yaqin kotirovkalar bilan boshlandi. Bu haqda “Deutsche Welle” xabar berdi.

Birja gaz narxi: trendga zid vaqtinchalik sakrashmi?

2023 yilning kuzidan beri ushbu savdo maydonchasida bunday yuqori narxlar kuzatilmagan. Joriy isitish mavsumi rasman boshlangan 1 oktyabr kuni TTF’da gaz 40 yevroga baholangan edi. Kotirovkalar o‘shandan beri 25 foizga oshdi.

Biroq ular hali ham 2022 yil avgust oyidagi rekord darajadan deyarli yetti baravar past, o‘shanda kotirovkalar 340 yevroga ko‘tarilgan va 2023 yildagi o‘rtacha narxlardan past, keyin esa noyabrgacha 50 yevrodan ancha yuqori bo‘lgan. Shunday qilib, Intercontinental Exchange (ICE) veb-saytidagi ma’lumotlarga ko‘ra, ikki yil oldin fyuchers shartnomalari yanvar oyi boshida 70 yevrogacha ko‘tarilgan.

Boshqacha qilib aytganda, yarim asrdan ortiq davom etgan katta hajmdagi birinchi Sovet, keyin esa Rossiya gazining Ukraina orqali tranzitini to‘xtatish kabi tarixiy voqea TTF bo‘yicha kotirovkalarning sezilarli darajada oshishiga olib kelishi mumkin emas edi. Bu kutilgan edi.

Bu haqiqatan ham siyosiy voqea atrofidagi spekulyativ o‘yin (besh yillik Rossiya-Ukraina kelishuvi tugaganidan keyin tranzitning to‘xtatilishi) tufayli yuzaga kelgan vaqtinchalik sakrash degan taxminni bir qator omillar ham tasdiqlaydi.

Birinchidan, savdoning ikkinchi kuni, 3 yanvarda TTF narxlari o‘sishda davom etmadi va ko‘pincha 50 yevrodan pastroq o‘zgarib turdi. Ikkinchidan, ketma-ket ikki yil davomida, 2023 va 2024 yillarda xuddi shunday samara kuzatildi, ya’ni yanvar va fevral oylarida Yevropada uzoq muddatli sovuq ob-havo bo‘lmagan va yerosti gaz omborlarida (GGS) zaxiralar saqlanib qolgan. Kotirovkalar sezilarli darajada kamaydi. Shunday qilib, o‘tgan yili narxlar fevral oyining oxiriga kelib 30 yevrodan pastga tushdi. Uchinchidan, bu isitish mavsumida Yevropaning yerosti gaz omborlari yana yaxshi to‘ldirildi, shuning uchun mavjud zaxiralar qattiq sovuqlarda iste’mol cho‘qqilarini yumshatish uchun yetarli.

Ammo Yevropa Ittifoqi gaz saqlash omborlari zaxiralarining batafsil tahliliga o‘tishdan oldin, keling, 2022 yilgi energiya inqirozidan juda muhim xulosani eslaylik: gaz narxining ko‘tarilishi bir narsa, ammo yoqilg‘ining jismoniy tanqisligi muammosi butunlay boshqa muammo. Oddiy gaz yetishmasligi nimaga olib kelishini hozir Moldovada, ayniqsa Dnestryanida aniq kuzatish mumkin. U yerda 2 yanvar kuni, ya’ni Ukraina tranziti to‘xtatilgandan keyingi kun, deyarli barcha yirik sanoat korxonalari to‘xtab qoldi va hatto undan oldin ham aholiga uzatilayotgan gaz o‘chirildi.

2022 yil kuzida, ayniqsa hozirgi energiya inqirozi avjida ham Yevropa Ittifoqida bunday narsa yo‘q edi. Yevropa Ittifoqi Gaz infratuzilmasi operatorlari assotsiatsiyasining Gas Infrastructure Europe (GIE) sayti ma’lumotlariga ko‘ra, Yevropa Ittifoqi yangi 2025 yilga (qishning ikkinchi oyi) gaz omborlari 72 foizga to‘lgan holda kirdi.

Bundan tashqari, 72 foiz bu Yevropa Ittifoqining o‘rtacha aniq ko‘rsatkichidir. Bu, masalan, Fransiya, Gollandiya yoki Xorvatiya ma’lumotlariga biroz to‘g‘ri kelmaydi. Negaki bu yerda yerosti gaz omborlari 60 foizdan kam. Ammo bular avvallari Rossiya gaz quvuridan juda kam yoki umuman foydalanmagan davlatlardir. Agar “Gazprom”ning o‘tmish Yevropasidagi eng yirik mijozlari bo‘lmish Germaniya va Italiya inobatga olinsa, ularning gaz omborlari 1 yanvarda to‘rtdan uchdan ko‘proqqa to‘ldirilgan: mos ravishda 80 foiz va 79 foiz.

“Gazprom”ning Sharqiy Yevropadagi eng yirik mijozi bo‘lgan Polshada yerosti gaz omborlari hatto 86 foizga to‘lgan. Yaqin vaqtgacha Ukraina tranziti bo‘yicha Yevropa Ittifoqining eng ko‘p qaram bo‘lgan Avstriya va Slovakiyada (ular haqida keyinroq gaplashamiz), yangi yilning birinchi kunida gaz omborlarini to‘ldirish darajasi mos ravishda 78 foiz va 76 foizni tashkil etdi. 

Shunday qilib, Germaniyada energiya inqirozi sharoitida 2022 yilda qabul qilingan qonun gaz saqlash operatorlarini har yili 1 fevralgacha UGS ob’ektlarini kamida 30 foizgacha to‘ldirishni ta’minlashga majbur qiladi. Taxminlarga ko‘ra, aprel oyida isitish mavsumini to‘xtovsiz yakunlash va kelgusi qish uchun yozda yana omborga gazni to‘liq quyish uchun hali ham shunday darajada bo‘lishi mumkin.

Germaniyaning gaz omborlarida katta zaxiralar

Germaniyada 1 yanvarda to‘ldirish darajasi 80 foiz bo‘lgani sababli, bu 1 oy ichida ko‘rsatkich hatto 50 foiz punktga kamayishi mumkinligini bildiradi va 1 fevralgacha 30 foizlik zaxiralarni to‘ldirish bo‘yicha qonuniy talab hali ham bajariladi. Biroq yerosti gaz omborlarining bunday vayron bo‘lishi hatto uzoq davom etayotgan kuchli sovuq sharoitida ham juda dargumon bo‘lib tuyuladi, buning ehtimoli Yevropada davom etayotgan global isish sharoitida allaqachon pasaymoqda.

Har holda, joriy isitish mavsumining dastlabki uch oyida, oktyabrdan dekabrgacha Germaniyaning yerosti gaz omborlarini to‘ldirish darajasi atigi 16 foizga kamaydi (96 foizdan 80 foizgacha). Noyabr va dekabr oylaridagi sovuq ob-havo so‘nggi haftalarda bir necha bor elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun gazdan foydalanishning ko‘payishiga olib keldi.

Avstriya “Gazprom”dan keyingi hayotga yaxshi tayyorlangan

Nemis yerosti gaz omborlaridan olingan gaz, voqealarning noqulay rivojlanishida, masalan, Chexiya yoki yaqinda Ukraina orqali o‘tadigan Rossiya gazining eng yirik oluvchisi bo‘lgan Avstriyaga kerak bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, o‘tgan yili uning Avstriya gaz importidagi ulushi 80 foizga yetdi. Biroq, bu yerda muayyan vaziyatni ham hisobga olish kerak.

“Gazprom”ning uzoq yillik hamkori bo‘lgan Avstriyaning OMV neft-gaz konserni 2040 yilgacha shartnomada ko‘rsatilgan muhim hajmlarni to‘liq to‘lash majburiyatini olgan edi, garchi haqiqatda bu kamroq talab qilinsa ham. 

Eslatib o‘tamiz, avvalroq Slovakiya Bosh vaziri Robert Fitso Rossiya gazining Ukraina orqali tranzitini to‘xtatishni Vladimir Zelenskiy tomonidan uyushtirilgan “sabotaj” deb atadi va ukrainalik qochqinlarga yordamni kamaytirish bilan tahdid qilgandi. Ushbu tahdidga Kiyevning “Gazprom” bilan Rossiya gazini Ukraina orqali yetkazib berish bo‘yicha kelishuvni uzaytirmagani sabab qilib ko‘rsatilgandi.