Tojikistonliklar qarzga botib yashaydimi?

Tojikistonda uy xo‘jaliklarining xarajatlari doimiy ravishda oshib, barcha daromadlarni qoplab boradi. Mamlakatning Statistika agentligi tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadi.

Agar 2023 yilda bir kishi boshiga o‘rtacha daromad, tadqiqotga ko‘ra, 920 somoniyni tashkil etgan bo‘lsa, xarajatlar 1105 somoniy bo‘lgan. 8 yil oldin bu boshqacha edi – daromad bir kishi boshiga har oyda 30 somoniyga ko‘p edi.

Ko‘proq xarajatlar, kamroq daromad

Tojikiston Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi 2023 yilda uy xo‘jaliklari byudjeti bo‘yicha o‘tkazilgan so‘rov natijalarini e’lon qildi. Oxirgi 8 yil ichida har bir kishiga to‘g‘ri keladigan yalpi uy xo‘jaliklari daromadi 2,6 barobardan ziyod oshdi.

Agar 2016 yilda bir kishining o‘rtacha daromadi oyiga 351,14 somoniyni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilning oxirida bu miqdor 920,83 somoniyni tashkil qilgan. Aholining pul daromadlariga ish haqi, yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyatidan olingan foyda, ijtimoiy transferlar, barcha turdagi sotishdan tushgan tushumlar, depozitlar, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha har xil foizlar kiradi.

Aholi pulni qayerdan oladi?

2023 yilda aholining mehnat daromadi har bir oila a’zosiga 358,52 somoniyni tashkil etdi. Bu kishi boshiga uy xo‘jaliklari umumiy daromadining 38,9 foizini tashkil etadi. 2016 yilda ish haqi jami daromadning 46,7 foizini tashkil etgan.

Ya’ni, bu davrda aholi boshqa joyda – shaxsiy tomorqalardan, ko‘chmas mulk sotishdan, omonatlar bo‘yicha foizlar, qimmatli qog‘ozlar, dividendlar va boshqa daromadlardan pul ishlashni o‘rganib, ish haqiga bog‘liqligini 7 foizdan ko‘proqqa qisqartirdi.

Ta’kidlash joizki, ushbu davrda pensiya va nafaqalardan olinadigan daromadlar 1,5 foizga oshgan: agar 2016 yilda ularning har bir oila a’zosiga to‘g‘ri keladigan ulushi 6,3 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yil yakuniga ko‘ra, uy xo‘jaliklari umumiy daromadlarining 7,8 foizini tashkil etgan. Bu davrda uy xo‘jaliklari shaxsiy tomorqadan ko‘proq foyda ko‘rishni boshladi – bog‘lardan daromad bir kishi boshiga oyiga 43,84 dan 136,69 somoniygacha oshdi.

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Tojikistonda 2023 yilda eng kam ish haqi 600 somoniy (hozir 800), o‘rtacha ish haqi esa 2108 somoniy (bu yil 2569 somoniy) bo‘lgan.

Daromadning yarmi oziq-ovqatga ketadi

Tadqiqotga ko‘ra, 2023 yilda Tojikiston aholisi o‘z daromadlarining 47 foizdan sal ko‘proq qismini oziq-ovqatga (522 somoniy) sarflagan.

Bir oyda kishi boshiga tushadigan daromadning 38 foizi (423 somoniy) nooziq-ovqat mahsulotlariga sarflangan. Xarajatlarning qolgan 15 foizi turli xizmatlar, jumladan, transport va kommunal xizmatlar uchun to‘lovlardan iborat. Ta’kidlash joizki, Tojikistonda shahar aholisi oziq-ovqatga 52 foiz, nooziq-ovqat mahsulotlariga esa 33 foiz sarflaydi.

2016 yilga nisbatan oziq-ovqat mahsulotlariga sarf-xarajatlarning qisqarish tendensiyasi kuzatilmoqda. Ya’ni, tojikistonliklar o‘z bog‘laridan yo kam ovqatlana boshladi, yo ko‘p iste’mol qila boshladilar. O‘sha yili uy xo‘jaliklari har bir oila a’zosi uchun oylik daromadining qariyb 55 foizini ushbu maqsadlar uchun ishlatgan. Nooziq-ovqat tovarlari xarajatlari esa 15 foizga oshdi.

Oziq-ovqat xarajatlarining asosiy ulushi non va go‘sht mahsulotlarini sotib olishga to‘g‘ri keladi – mos ravishda 31 foiz va 21 foiz. Aholining nooziq-ovqat tovarlari orasida kiyim-kechak va poyabzalga – 24 foizi, boshqa tovarlarga – 21 foizi, yoqilg‘iga – 15 foizga yaqin, qurilish materiallariga – 11 foizi ko‘proq sarflanadi.

8 yil davomida turli xizmatlar uchun xarajatlar deyarli 3,8 barobar oshdi: agar 2016 yilda ular aholi jon boshiga 38,75 somoniyni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda 146,62 somoniyni tashkil etdi.

• Birinchi o‘rin shaxsiy xizmatlar uchun to‘lovga to‘g‘ri keladi – 27 foiz;
• Uy-joy kommunal xo‘jaligi, shu jumladan elektr energiyasi – 25 foiz;
• transport – 17 foiz;
• aloqa – 12 foiz.

2016 yilga nisbatan shaxsiy xizmatlar (38 barobar) va madaniyat muassasalari xizmatlari (10 barobar), maktabgacha ta’lim muassasalaridan foydalanish (16 foiz) va aloqa (11 foiz) xarajatlari sezilarli darajada oshdi.

Boshqa toifadagi xizmatlarda xarajatlarning foizlarda kamayishi kuzatiladi.

Go‘sht, tuxum va sabzavotlarga talab oshdi

So‘nggi 8 yil ichida sabzavot iste’moli sezilarli darajada oshdi. Agar 2016 yilda har bir kishi yiliga 79,7 kg sabzavot iste’mol qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 118,2 kilogrammgacha ko‘tarildi. Mutaxassislarning fikricha, bunga keyingi yillarda xonadonlarda konserva va quritilgan mahsulotlar ko‘proq zaxiralana boshlagani sabab bo‘lmoqda.

2023 yilda go‘sht va go‘sht mahsulotlarini sotib olish xarajatlari (aholi jon boshiga oyiga 113,12 somoniy) 2016 yilga nisbatan 46 foizga oshgan, o‘shanda har bir oila a’zosiga go‘sht sotib olishga aholi 22,47 somoniy sarflagan.

Xarajatlar bilan bir qatorda go‘sht iste’moli ham o‘sib bormoqda, bu 2023 yilda aholi jon boshiga yiliga 24,2 kilogrammni tashkil etgan bo‘lsa, 2016 yilda Tojikistonda har bir kishi yiliga 14,7 kilogramm go‘sht mahsulotlarini iste’mol qilgan.

Statistika agentligining uy byudjeti bo‘yicha o‘tkazgan tadqiqotiga ko‘ra, shahar aholisi go‘sht va go‘sht mahsulotlarini ko‘proq iste’mol qiladi – bir kishi uchun 30,1 kg, qishloq aholisi esa yiliga 20,3 kg.

Tojikistonda go‘sht va go‘sht mahsulotlarini iste’mol qilishning tasdiqlangan me’yori 40,8 kg. Bu davrda tovuq tuxumini iste’mol qilish ikki yarim barobarga oshdi - 2016 yildagi 64 taga nisbatan 138 dona. Boshqa mahsulotlar uchun iste’molning pasayishi kuzatilmoqda, garchi ular uchun xarajatlar 5 dan 20 foizgacha oshgan.

Moliyaviy savodxonlik yetishmaydi

Amalda odamlar ko‘pincha topgan pullari ularning xarajatlarini qoplamasligidan shikoyat qiladi. Ko‘pgina oilalarda tovarlar va xizmatlarning yuqori narxlari asosiy muammo hisoblanadi. Ayni paytda, ayrim ekspertlarning fikricha, puldan noratsional foydalanish va taqsimlash ham mavjud. Bu aholining aksariyat qismi moliyaviy savodxonligining pastligi bilan izohlanadi.

Mahsulotlar qimmatlashib, kommunal xizmatlar, transport, tibbiyot va ta’lim xarajatlari oshib bormoqda. Bunday sharoitda odamlar ko‘pincha o‘z jamg‘armalarini himoya qilmaydi, ularni ikkinchi darajali ehtiyojlarga sarflaydi.

Qishloq joylarda ular ko‘pincha turli oilaviy tadbirlarni uyushtirish va qatnashish uchun ko‘p pul sarflaydi: to‘ylar, hoji oshi, yodgorliklar va hokazo. Va biron bir tadbir tegishli sovg‘alarsiz tugamaydi. Ushbu xarajatlarni qoplash uchun ko‘plab oilalar oziq-ovqat va kiyim-kechak orqali pul tejaydi.