Тожикистонликлар қарзга ботиб яшайдими?

Тожикистонда уй хўжаликларининг харажатлари доимий равишда ошиб, барча даромадларни қоплаб боради. Мамлакатнинг Статистика агентлиги томонидан ўтказилган тадқиқот натижалари шуни кўрсатади.

Агар 2023 йилда бир киши бошига ўртача даромад, тадқиқотга кўра, 920 сомонийни ташкил этган бўлса, харажатлар 1105 сомоний бўлган. 8 йил олдин бу бошқача эди – даромад бир киши бошига ҳар ойда 30 сомонийга кўп эди.

Кўпроқ харажатлар, камроқ даромад

Тожикистон Президенти ҳузуридаги Статистика агентлиги 2023 йилда уй хўжаликлари бюджети бўйича ўтказилган сўров натижаларини эълон қилди. Охирги 8 йил ичида ҳар бир кишига тўғри келадиган ялпи уй хўжаликлари даромади 2,6 баробардан зиёд ошди.

Агар 2016 йилда бир кишининг ўртача даромади ойига 351,14 сомонийни ташкил этган бўлса, 2023 йилнинг охирида бу миқдор 920,83 сомонийни ташкил қилган. Аҳолининг пул даромадларига иш ҳақи, якка тартибдаги тадбиркорлик фаолиятидан олинган фойда, ижтимоий трансферлар, барча турдаги сотишдан тушган тушумлар, депозитлар, қимматли қоғозлар бўйича ҳар хил фоизлар киради.

Аҳоли пулни қаердан олади?

2023 йилда аҳолининг меҳнат даромади ҳар бир оила аъзосига 358,52 сомонийни ташкил этди. Бу киши бошига уй хўжаликлари умумий даромадининг 38,9 фоизини ташкил этади. 2016 йилда иш ҳақи жами даромаднинг 46,7 фоизини ташкил этган.

Яъни, бу даврда аҳоли бошқа жойда – шахсий томорқалардан, кўчмас мулк сотишдан, омонатлар бўйича фоизлар, қимматли қоғозлар, дивидендлар ва бошқа даромадлардан пул ишлашни ўрганиб, иш ҳақига боғлиқлигини 7 фоиздан кўпроққа қисқартирди.

Таъкидлаш жоизки, ушбу даврда пенсия ва нафақалардан олинадиган даромадлар 1,5 фоизга ошган: агар 2016 йилда уларнинг ҳар бир оила аъзосига тўғри келадиган улуши 6,3 фоизни ташкил этган бўлса, 2023 йил якунига кўра, уй хўжаликлари умумий даромадларининг 7,8 фоизини ташкил этган. Бу даврда уй хўжаликлари шахсий томорқадан кўпроқ фойда кўришни бошлади – боғлардан даромад бир киши бошига ойига 43,84 дан 136,69 сомонийгача ошди.

Расмий маълумотларга кўра, Тожикистонда 2023 йилда энг кам иш ҳақи 600 сомоний (ҳозир 800), ўртача иш ҳақи эса 2108 сомоний (бу йил 2569 сомоний) бўлган.

Даромаднинг ярми озиқ-овқатга кетади

Тадқиқотга кўра, 2023 йилда Тожикистон аҳолиси ўз даромадларининг 47 фоиздан сал кўпроқ қисмини озиқ-овқатга (522 сомоний) сарфлаган.

Бир ойда киши бошига тушадиган даромаднинг 38 фоизи (423 сомоний) ноозиқ-овқат маҳсулотларига сарфланган. Харажатларнинг қолган 15 фоизи турли хизматлар, жумладан, транспорт ва коммунал хизматлар учун тўловлардан иборат. Таъкидлаш жоизки, Тожикистонда шаҳар аҳолиси озиқ-овқатга 52 фоиз, ноозиқ-овқат маҳсулотларига эса 33 фоиз сарфлайди.

2016 йилга нисбатан озиқ-овқат маҳсулотларига сарф-харажатларнинг қисқариш тенденцияси кузатилмоқда. Яъни, тожикистонликлар ўз боғларидан ё кам овқатлана бошлади, ё кўп истеъмол қила бошладилар. Ўша йили уй хўжаликлари ҳар бир оила аъзоси учун ойлик даромадининг қарийб 55 фоизини ушбу мақсадлар учун ишлатган. Ноозиқ-овқат товарлари харажатлари эса 15 фоизга ошди.

Озиқ-овқат харажатларининг асосий улуши нон ва гўшт маҳсулотларини сотиб олишга тўғри келади – мос равишда 31 фоиз ва 21 фоиз. Аҳолининг ноозиқ-овқат товарлари орасида кийим-кечак ва пойабзалга – 24 фоизи, бошқа товарларга – 21 фоизи, ёқилғига – 15 фоизга яқин, қурилиш материалларига – 11 фоизи кўпроқ сарфланади.

8 йил давомида турли хизматлар учун харажатлар деярли 3,8 баробар ошди: агар 2016 йилда улар аҳоли жон бошига 38,75 сомонийни ташкил этган бўлса, 2023 йилда 146,62 сомонийни ташкил этди.

• Биринчи ўрин шахсий хизматлар учун тўловга тўғри келади – 27 фоиз;
• Уй-жой коммунал хўжалиги, шу жумладан электр энергияси – 25 фоиз;
• транспорт – 17 фоиз;
• алоқа – 12 фоиз.

2016 йилга нисбатан шахсий хизматлар (38 баробар) ва маданият муассасалари хизматлари (10 баробар), мактабгача таълим муассасаларидан фойдаланиш (16 фоиз) ва алоқа (11 фоиз) харажатлари сезиларли даражада ошди.

Бошқа тоифадаги хизматларда харажатларнинг фоизларда камайиши кузатилади.

Гўшт, тухум ва сабзавотларга талаб ошди

Сўнгги 8 йил ичида сабзавот истеъмоли сезиларли даражада ошди. Агар 2016 йилда ҳар бир киши йилига 79,7 кг сабзавот истеъмол қилган бўлса, 2023 йилда бу кўрсаткич 118,2 килограммгача кўтарилди. Мутахассисларнинг фикрича, бунга кейинги йилларда хонадонларда консерва ва қуритилган маҳсулотлар кўпроқ захиралана бошлагани сабаб бўлмоқда.

2023 йилда гўшт ва гўшт маҳсулотларини сотиб олиш харажатлари (аҳоли жон бошига ойига 113,12 сомоний) 2016 йилга нисбатан 46 фоизга ошган, ўшанда ҳар бир оила аъзосига гўшт сотиб олишга аҳоли 22,47 сомоний сарфлаган.

Харажатлар билан бир қаторда гўшт истеъмоли ҳам ўсиб бормоқда, бу 2023 йилда аҳоли жон бошига йилига 24,2 килограммни ташкил этган бўлса, 2016 йилда Тожикистонда ҳар бир киши йилига 14,7 килограмм гўшт маҳсулотларини истеъмол қилган.

Статистика агентлигининг уй бюджети бўйича ўтказган тадқиқотига кўра, шаҳар аҳолиси гўшт ва гўшт маҳсулотларини кўпроқ истеъмол қилади – бир киши учун 30,1 кг, қишлоқ аҳолиси эса йилига 20,3 кг.

Тожикистонда гўшт ва гўшт маҳсулотларини истеъмол қилишнинг тасдиқланган меъёри 40,8 кг. Бу даврда товуқ тухумини истеъмол қилиш икки ярим баробарга ошди - 2016 йилдаги 64 тага нисбатан 138 дона. Бошқа маҳсулотлар учун истеъмолнинг пасайиши кузатилмоқда, гарчи улар учун харажатлар 5 дан 20 фоизгача ошган.

Молиявий саводхонлик етишмайди

Амалда одамлар кўпинча топган пуллари уларнинг харажатларини қопламаслигидан шикоят қилади. Кўпгина оилаларда товарлар ва хизматларнинг юқори нархлари асосий муаммо ҳисобланади. Айни пайтда, айрим экспертларнинг фикрича, пулдан норационал фойдаланиш ва тақсимлаш ҳам мавжуд. Бу аҳолининг аксарият қисми молиявий саводхонлигининг пастлиги билан изоҳланади.

Маҳсулотлар қимматлашиб, коммунал хизматлар, транспорт, тиббиёт ва таълим харажатлари ошиб бормоқда. Бундай шароитда одамлар кўпинча ўз жамғармаларини ҳимоя қилмайди, уларни иккинчи даражали эҳтиёжларга сарфлайди.

Қишлоқ жойларда улар кўпинча турли оилавий тадбирларни уюштириш ва қатнашиш учун кўп пул сарфлайди: тўйлар, ҳожи оши, ёдгорликлар ва ҳоказо. Ва бирон бир тадбир тегишли совғаларсиз тугамайди. Ушбу харажатларни қоплаш учун кўплаб оилалар озиқ-овқат ва кийим-кечак орқали пул тежайди.