FXX rossiyalik olimlar orasidan “Xitoy josuslari”ni qidirmoqda

Rossiya Federal xavfsizlik xizmati (FXX) Rossiyadagi ilmiy faoliyat ustidan nazoratni kuchaytirdi. 24 iyun kuni maxsus xizmatning rossiyalik olimlarning xalqaro hamkorligi ustidan nazoratni kuchaytiruvchi yangi qonun kuchga kirdi. Endi xorijiy sheriklar bilan o‘zaro munosabatlar  YeGISU NIOKTR raqamli ma’lumotlar bazasida qayd etilishi kerak – ilmiy tashkilotlar u erda rejalashtirilgan aloqalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni kiritishlari va FXXning milliy xavfsizlikka tahdidni baholashini kutishlari kerak. Bu haqda “Deutsche Welle” xabar berdi.

“Yangi qoidalar barcha universitetlar, ilmiy-tadqiqot institutlari, shuningdek, ilmiy, texnik yoki innovatsion faoliyat bilan shug‘ullanuvchi boshqa sub’ektlar uchun amal qiladi – mohiyatan, bu fan ustidan sovet nazoratining raqamli versiyasi”, deb tushuntiradi rus tarixchisi va sotsiologi Dmitriy Dubrovskiy.

Uning ta’kidlashicha, 2022 yildan beri Rossiyada olimlarni ta’qib qilish tizimli bo‘lib kelgan:

“Ilmiy aloqalar uchun ruxsat bergan organlar shunday deyishadi: Va endi biz bu davlat siri ekanligiga ishonamiz”.

“T-invariant” nashri ma’lumotlariga ko‘ra, 2022 yildan buyon 94 nafar olim ta’qibga uchragan, ularning 43 nafariga nisbatan jinoiy ish qo‘zg‘atilgan.

Olimlarni Xitoy foydasiga xiyonatda ayblash holatlari bir-biridan ajralib turadi – sud jarayoni yopiqligi sababli aniq sonni aniqlab bo‘lmaydi va ilmiy loyihalarning ko‘plab ishtirokchilari oshkor qilmaslik to‘g‘risidagi bitimlarni imzolashlari kerak.

Olimlar XX asr oxiridan beri Xitoy foydasiga josuslik qilishda ayblanib kelinmoqda

Rossiyalik olimlar 1990 yillarning oxiridan beri Xitoy foydasiga josuslik qilgani uchun jinoiy javobgarlikka tortilgan. Xitoy foydasiga josuslikda ayblangan birinchi rus olimlaridan biri krasnoyarsklik fizik Valentin Danilovdir. U 2001 yilda Xitoy tomoni uchun sinov qurilmasini yaratish vaqtida maxfiy ma’lumotlarni uzatganlikda ayblanib hibsga olingan. Danilov quyosh faolligining sun’iy yo‘ldoshlarga ta’sirini o‘rganib chiqdi va u faqat ochiq manbalardan foydalanishini ta’kidladi. Shunga qaramay, u 14 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi.

2012 yilda olim shartli ravishda ozodlikka chiqarilgan, 2020 yilda esa Yevropa Inson huquqlari sudi uning adolatli sudlovga bo‘lgan huquqi buzilgani haqida hukm chiqargan.

Ushbu ish bilan parallel ravishda, FXX Xitoyga maxfiy ma’lumotlarni uzatishda ayblangan okeanolog Vladimir Shchurovni ta’qib qilmoqda. Boshqa ayblovlar, jumladan, josuslik ham tasdiqlanmadi va Shchurov oxir-oqibat davlat sirlarini oshkor qilish moddasi bo‘yicha ikki yillik shartli qamoq jazosiga hukm qilindi.

Xuddi shunday voqea “Voyenmex” Boltiqbo‘yi davlat texnika universiteti professorlari Yevgeniy Afanasev va Svyatoslav Bobishev bilan sodir bo‘ldi. Ular 2002-2009 yillarda universitetlararo kelishuv doirasida Harbin politexnika institutiga ma’ruza o‘qish uchun borishdi.

Hamkasblarning so‘zlariga ko‘ra, barcha o‘quv materiallari FXX tomonidan tekshirilgan. Shunga qaramay, 2010 yilda ikkalasi ham hibsga olingan va Bulava raketa tizimi haqidagi maxfiy ma’lumotlarni tarqatishda ayblangan.

Sud jarayoni yopiq eshiklar ortida o‘tkazildi. Afanasev 12 yilu 6 oy, Bobishev 12 yilga ozodlikdan mahrum etildi. 2015 yilda Afanasev hibsda vafot etgani ma’lum bo‘ldi.

Xalqaro Amnistiya inson huquqlari tashkiloti ularni siyosiy mahbuslar deb tan oldi, bu esa uzatilgan jadvallar faqat orqaga qarab maxfiy deb tan olinganini va ta’lim jarayoni uchun mo‘ljallanganligini ko‘rsatdi.

“Gipersonik holat”

Rossiyaning Ukrainaga keng ko‘lamli bostirib kirishi boshlanganidan so‘ng, FXX Xitoy foydasiga josuslik qilganlikda ayblangan to‘rtta olimni birin-ketin hibsga oldi. Bu jarayon “gipersonik holat” deb nomlangan; uning ayblanuvchilari Avangard va Kinjal raketa tizimlarini yaratishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan texnologiyalar bilan shug‘ullanadigan ilmiy institutlar xodimlari edi.

Biroq, ayblanuvchining hamkasblari josuslik mavjudligiga shubha bildirdi: barcha ilmiy nashrlar, ularning so‘zlariga ko‘ra, avvalroq FXX vakillari bilan kelishilgan.

2022 yil iyun oyida hibsga olingan novosibirsklik fizik Dmitriy Kolkerning ishi ayniqsa rezonansli bo‘ldi. Uning o‘g‘li aytishicha, davlatga xiyonat (Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksining 275-moddasi) ayblovining sababi 2018 yilda Xitoyda bo‘lib o‘tgan konferensiyada o‘qilgan ma’ruzalar edi.

Kolker oxirgi bosqichda oshqozonosti bezi saratonidan aziyat chekdi va Lefortovo tergov izolyatoriga o‘tkazilgandan uch kun o‘tib vafot etdi.

Yaqinlariga ko‘ra, uning chiqishlarida maxfiy ma’lumotlar bo‘lmagan va maxsus xizmatlar bilan kelishilgan. Xuddi shunday ayblov Rossiya Fanlar akademiyasining Nazariy va amaliy mexanika instituti direktori Aleksandr Shiplyukga ham qo‘yildi – u 15 yilga ozodlikdan mahrum etildi.

Dmitriy Dubrovskiyning ta’kidlashicha, FXX bunday ishlarni “shablonga ko‘ra” qo‘yib, inersiya bilan harakat qiladi:

“Xitoy uchun ishlaganlikda ayblash aybni isbotlashning eng oson yo‘li, chunki u yerda olimlar ochiq faoliyat yuritadi”, deydi u.

“Xitoy hech qanday munosabat bildirmayapti”

Leypsig universitetining “Xitoyshunoslik” dasturi magistranti, “Xitoy politsiyachisi” Telegram-kanalining muallifi Aleksey Chigadayevning so‘zlariga ko‘ra, yangi texnologiyalarga juda muhtoj bo‘lgan Xitoy rasmiylari haqiqatan ham ularni olish uchun har qanday imkoniyatni qidirmoqda. Uning qayd etishicha, Pekin rossiyalik olimlarning hibsga olinishiga rasman izoh bermagan va ularga oshkora munosabat bildirmagan.

“Rossiya sud jarayonlarini ayblovlarni oshkora e’lon qilmasdan o‘tkazmoqda, Xitoy esa “almashtirish”ga urinmayapti va bu kabi ishlar bo‘yicha xalq diplomatiyasidan qochyapti”,  deydi u.

Chigadayev Xitoy fuqarolarini josuslikda ayblash holatlari ma’lum emasligini qo‘shimcha qildi. U “The New York Times” gazetasining yaqinda chop etilgan nashriga ishora qildi, unga ko‘ra, Rossiya razvedka idoralari Xitoyning turli sohalarga, xususan, aerodinamika va uchuvchisiz texnologiyalarga qiziqishidan xavotirda.

Amerikalik jurnalistlar Ares Leaks xakerlar guruhidan olingan Rossiya maxsus xizmatlarining ichki hujjatlariga murojaat qilmoqda, shuning uchun ular hujjatlarning haqiqiyligini da’vo qila olmaydi.Ushbu ma’lumotda rossiyalik olimlarni jalb qilishga urinayotgan Xitoy razvedkasi faollashgani haqida dalolat beradi.

Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi davridagi harbiy tajribasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga, Chigadayevning fikricha, rossiyalik olimlarga qarshi ko‘plab jinoiy ishlarning tafsilotlari maxsus xizmatlar Xitoy foydasiga haqiqiy ochiq ayg‘oqchilikni ko‘rsatishdan ko‘ra “xavfsiz o‘ynashga” urinayotganidan dalolat beradi.

“Tadqiqotga ta’siri”

“Ko‘p sonli sud ishlarida ma’lumotlarning Xitoy tomoniga o‘tkazilishi Rossiya maxsus xizmatlarining bilimi bilan sodir bo‘lganligi aytiladi. Ayblov predmeti aynan nima bo‘lganligi aniq ma’lum emas, chunki maxfiy materiallardan faqat prokuratura eksperti foydalanishi mumkin: Hatto sudda ham bunday imkoniyat yo‘q, bu bir tomonlama o‘yin”, deb ta’kidlaydi tarixchi va sotsiolog Dubrovskiy.

Dubrovskiy, shuningdek, bir qator holatlarda qo‘llanilgan shubhali dalillarga e’tibor qaratadi.

“Masalan, MAIning sobiq dotsenti Aleksey Vorobyov xiyonat uchun 20 yil jazo oldi: tergov xotira kartasida topilgan “xitoy changi” haqida gapirdi, u yerda referat fotosurati saqlangan, go‘yo u chet elga ko‘chirilgan”.

Dmitriy Dubrovskiyning fikricha, ilmiy faoliyat ustidan nazorat kuchayishi Rossiyada ilmiy jamoatchilikning yakkalanishiga olib keladi.

“G‘arblik hamkasblar bilan aloqalarni uzgandan so‘ng, rossiyalik olimlarning muqobil variantlari tobora kamayib bormoqda – ayniqsa o‘z grant dasturlarini faol ravishda ilgari surayotgan Xitoy bilan yaqinlashish fonida. Ko‘rib turganimdek, ayrim yoshlar ilm-fanga kirishni istamaydi, nega davlat topshirig‘ini bajarib, 15 yil olish mumkin bo‘lsa?” deydi Dubrovskiy.

Uning fikricha, ko‘plab xiyonat holatlari razvedka ma’lumotlari uchun statistik ma’lumotlardan boshqa narsa emas.

“Ha, josuslik barcha mamlakatlarda mavjud, ammo bu holatlarda biz loyihada ishlayotgan odamlar jinoyat ishlarida qanday qilib ayblanuvchiga aylanganini ko‘ramiz. Bu Rossiyada ilm-fan rivojini sekinlashtiradi, ammo hozirgi rejimda, ehtimol bu eng yaxshisidir”, deya xulosa qiladi u.