Faqat erkaklar, gender tengligi inobatga olinmadi – YeXHT saylov bo‘yicha xulosa berdi

Joriy yil 22 dekabr kuni bo‘lib o‘tgan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, shahar va tuman kengashlari a’zolari saylovida ilk bor Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Demokratik institutlar va inson huquqlari bo‘yicha byurosi kuzatuvchi sifatida ishtirok etdi. Missiya joriy yilning 25 noyabridan 23 dekabrga qadar O‘zbekistondagi parlament saylovlari kuzatuvida bo‘ldi va dastlabki xulosalarni e’lon qildi. 

Hisobotda “saylovlar 2017 yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan amalga oshirilgan va O‘zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotidagi o‘zgarishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishga qaratilgan keng qamrovli islohotlar doirasida” bo‘lib o‘tganligi ta’kidlangan. Shu bilan birga, alohida ta’kidlanadiki, “Yangi O‘zbekiston – yangi saylovlar” shiori ostida o‘tkazilgan Oliy Majlisga saylovlar modernizatsiya va demokratlashtirish jarayonidagi muhim bosqich bo‘lib, O‘zbekiston rahbarining ta’rifiga ko‘ra takrorlanmas xarakterga ega”.

YeXHT yaqinda qabul qilingan Saylov kodeksi YeXHT DIIHB tomonidan avvalroq berilgan bir qator tavsiyalarni o‘z ichiga olganligi va saylovlarning huquqiy asoslarini xalqaro standartlar va YeXHT majburiyatlariga moslashtirilayotganligini tan oladi.

“Markaziy saylov komissiyasining parlament saylovlarini iloji boricha samarali o‘tkazish borasidagi muhim say-harakatlari” ijobiy baholanmoqda.

Markaziy saylov komissiyasining saylovlarni o‘tkazish tartibi va muddatlari bajarilishini kuzatadi. Saylovchilarning xabardorligini oshirish, saylov komissiyalari a’zolarini tayyorlash va nogironlar uchun sharoitlar yaratish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Og‘ir bo‘lmagan jinoyati uchun jazoni o‘tayotganlarga ovoz berish huquqi berilishi mamnuniyat bilan qabul qilinadi.

Bir necha bor ovoz berishni yo‘qotish va teng ovozlar prinsipini kafolatlash uchun ishlab chiqilgan saylovchilarning Yagona elektron ro‘yxati “muhim yutuq” sifatida baholanadi.

1999 yildan beri ilk bor DIIHB hisobotida saylovlarning ochiqligi va oshkoraligi oshganligi qayd etildi. Ta’kidlanishicha, “saylovoldi tashviqoti rasmiylarning so‘z va so‘z erkinligiga bo‘lgan hurmati oshgan muhitda bo‘lib o‘tdi”. Bu, YeXHT ekspertlarining fikriga ko‘ra, “OAVda saylovlarni keng yoritishga imkon berdi”. Bundan tashqari, YeXHT islohotlar fuqarolar va siyosiy partiyalarga siyosiy takliflarni ochiqchasiga e’lon qilish va rasmiylarni tanqid qilish uchun ko‘proq imkoniyat yaratganini qadrlaydi.

Hisobotda aytilishicha, to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirda vaqti-vaqti bilan  o‘tkazilgan munozaralar muhim yangilik bo‘ldi. Bu “mustaqil sharhning eng muhim manbai sifatida ko‘riladigan blogerlarning ta’siri oshib borayotganiga” ishora qilmoqda. Ta’kidlanishicha, YeXHT kuzatuvchilari milliy ozchilikning huquqlari buzilishi holatlarini qayd etmagan.

Birinchi marta “Saylov kodeksi saylov qonunchiligining buzilishiga javoban huquqiy vositalarni va partiyalarning saylovoldi tashviqoti doirasida moliyaviy resurslar sarflanganligi to‘g‘risidagi hisobotlarni bir oy ichida o‘z veb-saytlarida va OAVda e’lon qilish majburiyatini ta’minlaydigan oqilona qonunchilik bazasini yaratganligi” e’tirof etilgan.

Ta’kidlanishicha, saylovda 820dan ortiq xalqaro kuzatuvchilar va 135 nafar chet ellik jurnalistlar ishtirok etgan va ular uchun saylov jarayonining barcha qismlariga teng va to‘siqsiz kirish imkoniyati yaratilgan.

YeHXT hujjatida davlat va jamoat boshqaruvi tizimidagi, saylov amaliyotidagi bir qator o‘zgarishlar ham qayd etilgan. Shu bilan birga, YeXHT Missiyasining hisobotida saylov qonunchiligi va saylov amaliyotini takomillashtirishga qaratilgan qator tavsiyalar mavjud.

Tuhmat qilish, “fuqarolarning qadr-qimmatini kamsitish” va “yolg‘on ma’lumot” tarqatish uchun jinoiy jazolarni bekor qilish taklif etiladi. Missiyaning fikriga ko‘ra, bu jurnalistlar faoliyatini va fikr erkinligi huquqini sezilarli darajada cheklaydi. Shu munosabat bilan YeXHT DIIHB Prezidentining 2019 yil 13-15 dekabr kunlari tuhmat va haqoratlar endilikda qamoq bilan jazolanmasligi uchun qonunlarga o‘zgartirishlar kiritilishini buyurganini olqishlaydi.

Bundan tashqari, YeXHT DIIHB Missiyasi ta’kidlashicha, deputatlikka nomzodlarga saylov kunidan kamida 5 yil davomida mamlakatda bo‘lish talablarini belgilash eng yaxshi saylov amaliyotiga mos kelmaydi. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslarga, saylovda ovoz berish huquqini ta’minlash, shuningdek, fuqarolarga munosib nomzod sifatida ishtirok etish imkoniyatini ko‘rib chiqish taklif etiladi. 

YeXHT Missiyasining fikricha, hozirgi vaqtda ayollar jamoatchilik va siyosiy hayotda yetarli darajada ishtirok etmayapti. Gender tengligi saylov kampaniyasining cheklangan mavzusi edi va OAVlarda faqatgina erkak nomzodlar masalasi muhokama qilindi. Shu bilan birga, DIIHB Markaziy saylov komissiyasida ayollar soni 3tadan 7tagacha, saylov organlarida esa 49 foizga o‘sganligini tan oladi. Nomzod sifatida ko‘rsatilgan ayollar soni 41 foizga oshgani e’tirofga sazovor.

DIIHB Missiyasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 22 iyundagi Oliy Majlis Senatining yalpi majlisida ayollarning mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o‘rni va rolini yanada kuchaytirish muhimligi to‘g‘risida gapirib berdi.

Missiya, shuningdek, ovoz berish kuni saylov uchastkalarida guruh bo‘lib ovoz berish holatlari, saylovchilarni ro‘yxatga olish va ovozlarni sanab chiqishda huquqbuzarliklar, yakuniy protokollarni to‘ldirishda qiyinchiliklar bo‘lganini qayd etadi. Ta’kidlash joizki, Markaziy saylov komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi bilan birgalikda saylov kuni saylov qonunchiligi buzilishining bir qator dalillarini tan oldi va ayni paytda tegishli tekshiruvlar o‘tkazadi.

Xulosa o‘rnida tashkilot O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi saylovlarini kuzatishga taklif etgani uchun Markaziy saylov komissiyasi va Tashqi ishlar vazirligiga minnatdorchiligini bildiradi.

Eslatib o‘tamiz, O‘zbekistonda o‘tkazilgan saylovlarda birinchi marta tashkilotga a’zo bo‘lgan 37ta davlatdan 316ta, shu jumladan YeXHT DIIHBdan 271 nafar va YeXHT PAdan 45 nafar kuzatuvchilar qatnashdi. Oldingi ma’lumotlardan farqli o‘laroq, ushbu hisobotda YeXHT Parlament Assambleyasi delegatsiyasining kuzatuv natijalari ham hisobga olingan.