Amudaryoga soya solayotgan GES. Tojikistonning mega loyihasi nega xavotir uyg‘otmoqda?

Jahon bankining Inspeksiya kengashi  Tojikistonda qurilayotgan Rog‘un GES loyihalarining xavfsizligini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston va Turkmaniston aholisining shikoyatini ko‘rib chiqish uchun qabul qildi. Bu haqda “Nezavisimaya” xabar berdi.

Ma’lum qilinishicha, shikoyat Jahon bankining “Rog‘un GESni barqaror moliyalashtirish” loyihasiga va u bilan bog‘liq bo‘lgan 2014 yilgi ekologik va ijtimoiy hujjatlarni tayyorlash va yangilashga qaratilgan texnik yordam loyihasiga va ularning 350 million dollar miqdoridagi sarmoyasiga taalluqlidir.

Murojaatchilar shuni ta’kidlaydiki, Jahon banki va qo‘shimcha 1 milliard dollardan ortiq mablag‘ ajratish majburiyatini olgan bir qator qo‘shma moliyalashtiruvchi institutlar loyihaning atrof-muhitga ta’siridagi kamchiliklarga qaramay Rog‘un GESni qurib bitkazish loyihasini moliyalashtirishni ma’qullagan.

“Ayni paytda Rog‘un GES qurilishini yakunlash bilan bog‘liq asosiy muammo shundaki, mavjud atrof-muhit va ijtimoiy muhitga ta’sirni baholash to‘liq emas, o‘n yil oldingi eskirgan ma’lumotlar va tushunchalarga asoslangan va loyihaning asosiy xavflarini yetarli darajada aks ettirmaydi”, deyiladi xabarda.

Shuningdek, nashrning yozishicha, hujjatlarda daryoning quyi oqimida, ayniqsa, Orolbo‘yining ekologik ofat zonasida yashovchi mahalliy aholi manfaatlari to‘liq hisobga olinmagan. Vaxsh daryosi suvining qurilish, suv omborini to‘ldirish (bu jarayon kamida 15 yil davom etadi) va GESni ekspluatatsiya qilish davrida kamayishi hamda mavsumiy qayta taqsimlanishi, daryoning quyi oqimlarida — xususan Vaxsh va Amudaryoning quyi hududlarida suv tanqisligini keltirib chiqaradi.

Jahon bankining dastlabki hisob-kitoblariga ko‘ra, faqat Rog‘un suv omborini to‘ldirish bosqichida Amudaryoning Orol dengiziga oqimi yiliga 0,8-1,2 kub kilometrga kamayadi, bu esa hozirgi oqimning kamida 25 foizini tashkil etadi. Bunday ulkan hajmdagi suvning yo‘qotilishi tabiiy va antropogen ekotizimlarning shundoq ham zaif holatini yanada og‘irlashtiradi, yerlarning yanada tanazzulga uchrashiga, tuproqning sho‘rlanishiga va cho‘llanishga olib keladi.

Qayd etilishicha, ayni damda Amudaryoning quyi oqimi aholisi o‘ylamasdan qilingan sovet gidroqurilishi tufayli Orol fojiasi oqibatlarini umr bo‘yi o‘z boshidan kechirmoqda. Ular chang bo‘ronlari va suv sifatining pastligi tufayli sog‘liqning yomonlashishi, suv tanqisligi va yer degradatsiyasi tufayli tirikchilik vositalarining yo‘qolishi kabi bugungi kundagi muammolarga duch kelmoqda.

“Rog‘un loyihasi esa ushbu muammolarni bir necha bor kuchaytirishi mumkin. Daryo rejimining o‘zgarishi qishloq xo‘jaligi va suv ta’minoti tizimlarining qimmatga tushadigan transformatsiyasini talab qiladi”, deyiladi xabarda.

Loyihaning kumulyativ ta’siriga yetarlicha e’tibor qaratilmayotgani tashvish uyg‘otadi. Loyihada Rog‘un GESning Afg‘onistonda qurilayotgan Qo‘shtepa kanali kabi boshqa yirik suv xo‘jaligi loyihalari bilan birgalikda sinergetik ta’siri deyarli hisobga olinmagan. Mutaxassislarning hech biri bu ikki gigant loyiha ishga tushgach, Amudaryo va unga bog‘liq ekotizimlar hamda aholi qancha zarar ko‘rishi haqida asosli prognoz bergani yo‘q. Amudaryoga bunday ikki tomonlama zarba, ayniqsa, prognoz qilinayotgan iqlim o‘zgarishi va mintaqada suv resurslarining kamayishi sharoitida butun havza uchun ulkan noaniqlik va xavf tug‘diradi. Jahon bankining O‘zbekiston uchun prognozlariga ko‘ra, 2050 yilga borib Amudaryo havzasida suv ta’minoti 15-30 foizga kamayishi kutilmoqda, bu esa faqat dehqonchilikda 250 minggacha ish o‘rinlarini yo‘qotishga olib keladi va iqlimga moslashish uchun milliardlab sarmoyalarni talab qiladi.

Bildirilishicha, Rog‘un GESni qurib bitkazish loyihasi mintaqaning noyob biologik xilma-xilligiga ham tahdid solmoqda. Eng qimmatli to‘qay qayir ekotizimlari, jumladan, UNESCO’ning Butunjahon tabiiy merosi ro‘yxatiga kiritilgan “Tigrovaya balka” qo‘riqxonasining to‘qay o‘rmonlari va O‘zbekiston va Turkmaniston chegarasidagi Amudaryo qo‘riqxonasi zarar ko‘radi. Butunlay yo‘q bo‘lib ketish arafasida turgan Amudaryo soxta kurakburunlarining ikki turi – osyotrlar oqim rejimi va oqiziqlarni ko‘chirishning keyingi o‘zgarishi tufayli butunlay yo‘q bo‘lib ketishi mumkin.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, o‘n yil avval Rog‘un GESni qurib bitkazish rejalari Toshkent va Ashxobodning keskin e’tirozlariga sabab bo‘lgan, ammo bugungi kunda O‘zbekiston va Turkmaniston rasmiylari to‘g‘onni qurib bitkazishga ochiqchasiga qarshi chiqmayapti. Bu sukunat xavf-xatarlar yo‘qligini anglatmaydi, balki o‘zgargan geosiyosiy vaziyatni yoki Markaziy Osiyo suv muammolarini davlatlararo muhokama qilishda shaffoflikning yetishmasligini aks ettirishi mumkin. Biroq qo‘shnilar tomonidan jamoatchilik tanqidining yo‘qligi loyiha tashabbuskorlaridan ham, moliya institutlaridan ham Rog‘un GESning butun mintaqa uchun ekologik va ijtimoiy xavfsizligini ta’minlash mas’uliyatini olib tashlamaydi.

Balandligi 335 m bo‘lgan to‘g‘onning hozirgi maksimal variantida loyihaning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi ham savol tug‘diradi. Ob’ektga allaqachon 5 milliard dollardan ortiq mablag‘ sarflangan bo‘lsada, Rog‘un GESni qurib bitkazish xarajatlari doimiy ravishda o‘sib bormoqda va allaqachon 6 milliard dollardan oshdi. Bu esa ishlab chiqarilgan elektr energiyasi stansiyani qurish xarajatlarini qoplash uchun yetarlicha yuqori narxda sotilishini anglatadi.

Nashrning yozishicha, qo‘shni davlatlar o‘z energetikasini jadal sur’atlar bilan rivojlantirmoqda, Afg‘oniston va Pokistonning to‘lov qobiliyati shubhali. Tojikiston hukumati esa mahalliy aholi uchun elektr energiyasi tariflarini har yili oshirib bormoqda, bu yil esa elektr energiyasi uchun to‘lovdan bo‘yin tovlaganlik uchun hatto qamoq jazosigacha bo‘lgan jinoiy jazoni joriy qildi.

Qayd etilishicha, ishonchli ma’lumotlar va o‘z xavotirlarini bildirish imkoniyati yo‘qligi mintaqa aholisini ovoz berish huquqidan va o‘z kelajagini rejalashtirish imkoniyatidan mahrum qiladi. Nashrga ko‘ra, inspeksiya kengashiga shikoyat qilgan arizachilar ta’qiblardan qo‘rqib, maxfiylikni so‘rashga majbur bo‘lgan, bu esa mintaqadagi fuqarolik jamiyatining holatini yaqqol ko‘rsatadi.