Трамп Нетаньяхуни битимни бузмасликка мажбурлай оладими? 

Ўзини тинчликпарвар сифатида таърифлаб, ҳатто Нобель мукофотига даъвогарлик қилиб келган АҚШ Президенти Дональд Трамп дунё раҳбарлари Мисрга унинг воситачилигидаги тузилган Исроил ва ҲАМАС ўртасида оташкесим ва гаровдагиларни озод этиш келишувини имзолаш учун келган пайтда ниҳоят камералар учун муносиб дипломатик ғалабага эришди.

Бироқ барқарор тинчликка эришиш учун, таҳлилчилар ва дипломатларнинг таъкидлашича, Трамп ўз режасининг кейинги босқичларида кўмаги зарур бўладиган инсон – Исроил Бош вазири Биньямин Нетаньяхуга босимни сақлаб қолишига тўғри келади.

Билл Клинтондaн Жо Байденгача бўлган АҚШ президентлари қатьиятли Исроил раҳбари билан ишлашни қийин деб топишган, ҳатто Трамп маъмурияти расмийлари ҳам, АҚШ сиёсатига зид деб ҳисоблаган айрим Исроил зарбалари туфайли, норозилик билдирган пайтлари бўлган.

Бироқ шу ойда Трамп Нетаньяхуни кенг қамровли тинчлик келишуви учун ўз ташаббусига рози қилишга, шу билан бирга, бошқа Яқин Шарқ давлатларини ҲАМАСга босим ўтказиб, исроиллик барча гаровдагиларни қайтаришга кўндиришга муваффақ бўлди – бу эса урушадаги асосий тортишув нуқтасидир.

Бироқ бундан кейин иш янада оғирлашиши мумкин.

Трамп режаси бўйича фарқли нуқталар ҳамон мавжуд

Исроил ва ҲАМАС Трампнинг 21 банддан иборат режасининг бир қатор жиҳатлари бўйича ҳануз кескин ихтилофда. Шу билан бирга, Исроил келгуси йилги сайловларга тайёргарлик кўраётган бир пайтда, Нетаньяху ўз ўнг қанот коалициясини бир сафда ушлаб қолиш учун ёндашувини ўзгартириши мумкин.

Нетаньяҳунинг таъсирли коалициядошлари – Итамар Бен-Гвир ва Бецалел Смотрич – ҲАМАС билан тузилган оташкесим келишувини танқид қилди. Миллий хавфсизлик вазири Бен-Гвир эса норозилик сифатида ҳукуматдан чиқиб кетиш билан таҳдид қилган.

“Биз сиёсий йилга киряпмиз, бу йилда ҳамма нарса сайлов кампаниялари билан боғлиқ бўлади. Нетаньяхунунг ҳисоб-китоблари босимга бўйин эгишдан ўз сиёсий омон қолишини таъминлашга қараб ўзгариши мумкин”, дейди “Митвим” Исроил ташқи сиёсат тафаккур маркази раҳбари Нимрод Горен.

Дипломатлар ва таҳлилчиларнинг таъкидлашича, Трампнинг тинчлик режасининг кучи унинг заиф томони ҳамдир. Келишув асосидаги ҳужжат кўп масалаларни аниқ белгиламаган, ҳар икки томон ҳам ҳар бир шартнинг майда-чуйда бандига розилик билдирмаган. Бу ноаниқлик икки томонни имзо қўйишга кўндиришда муҳим бўлди, аммо шу билан бирга, энг мураккаб дипломатик иш энди бошланаётгани ҳақида сигнал ҳам беради.

Трамп режасининг энг баҳсли нуқталаридан бири – ҲАМАСнинг қуролсизланиши ва Ғазо келажак бошқарувида ҳеч қандай роль ўйнамаслиги шарт қилиб қўйилгани. Ҳарчан ҲАМАС умумий тарзда режага розилик билдирган бўлса-да, гуруҳнинг расмий жавобида бу аниқ шарт тилга олинмаган, ҲАМАС раҳбарлари эса урушдан кейинги Ғазо бошқарувида ўзлари учун роль кўришларини билдирган.

“Бу жараён ҳар қандай йўл билан издан чиқиши мумкин. Кейинчалик бунчалик кўп иш қолдирилган халқаро келишувни эслаш қийин”, дейди Вашингтондаги Стратегик ва Халқаро Тадқиқотлар Маркази (CSIS) мутахассиси ва АҚШ Давлат департаментининг собиқ расмийси Жон Альтерман.

Бир юқори лавозимли АҚШ расмийсининг айтишича, Трамп Нетаньяху устидан таъсирга эга бўлишига сабаблардан бири – Исроилга бошқа муҳим масалаларда қатъий қўллаб-қувватлов кўрсатгани бўлган.

Трампнинг биринчи маъмурияти Қуддусни расман Исроил пойтахти сифатида тан олган ва баҳсли Жўлон тепаликларини ҳам Исроил ҳудуди сифатида эътироф этган – булар Исроил ҳукумати узоқ йиллардан бери интилиб келган нарсалар эди.

“Президент Трампнинг Исроил билан қилган нарсаси шундаки, у “ўрта йўлни” тутмоқчи эмас. У мутлақо 100% Исроил билан елкадош турди. Лекин айнан шу боис, у уларни тўғри йўналишга бошлай олди”, дейди АҚШ расмийси. 

1990-йилларда Нетаньяху билан ишлаган исроиллик сиёсий тадқиқотчи Митчел Барак Трамп Оқ уйда турган экан, Нетаньяху учун АҚШ йўналишига “мослашишдан” бошқа йўл йўқлигини айтди.

Қатъийроқ Трамп

Трампнинг Нетаньяхуга сиёсий босим ўтказиш борасидаги тажрибаси турлича баҳоланади. Июль ойида Исроил, АҚШ Суриянинг янги ҳукумати билан алоқаларни кенгайтираётган бир пайтда, Дамашқдаги Сурия мудофаа вазирлиги биносини бомбалаган эди. Европалик ва араб иттифоқчилари орасида гуманитар хавотирлар кучайиб бораётганига қарамай, АҚШ Президенти Ғазода Нетаньяхуни бир неча ой давомида сиёсий жиҳатдан қўллаб-қувватлади.

Бироқ сўнгги ҳафталарда Трампнинг янада қатъий қиёфаси намоён бўлди. У сентябрда ҲАМАС музокарачиларига қаратилган, аммо муваффақиятсиз якунланган авиазарбадан сўнг Нетаньяхуни Қатар раҳбаридан кечирим сўраш учун қўнғироқ қилишга мажбур қилди. Натижада, Исроил Бош вазирининг шубҳаларига қарамай, уни 21 бандлик тинчлик режасига имзо қўйишга ҳам мажбур қилди.

“Ҳозирги пайтда АҚШ Президентининг Исроилдаги катта оммавий машҳурлигини ҳисобга олганда, Трамп балким Нетаньяху устидан жиддий таъсир ўтказиши мумкин. Трампнинг энг кучли босими шундаки, у Исроилда Нетаньяхудан кўра сиёсий жиҳатдан анча машҳур. У хоҳласа, Нетаньяхунунг сиёсий келажагини қўллаб-қувватлаши, хоҳласа, унга халақит бериши мумкин,” деди шарқшунос Жон Альтерман.

Кеча, 13 октябрь куни Исроил парламентидаги нутқ давомида Трамп, Нетаньяхуга шўх тарзда мурожаат қилиб, унга нисбатан алоҳида ҳурмат сақлаш заруратини ҳис этмаётганини кўрсатди:

“Энди бироз йўл беришинг мумкин, Биби, ахир сен энди урушда эмaссан”, деди у ҳазил билан, залда кулишлар орасида.

Бироқ келгуси йилги сайловлар Нетаньяхунунг сиёсий ҳисоб-китобларини олдиндан башорат қилиш қийин бўлган тарзда ўзгартириши мумкин. Таҳлилчилар огоҳлантиришича, ҲАМАС қуролсизланиш масаласини ортга сурса, коалициянинг ўнг қанотидаги кучлар Нетаньяхуга Ғазода ҳарбий амалиётларни қайта бошлаш учун босим ўтказиши, оқибатда Трампнинг келишувини издан чиқариши мумкин.

“Биз шу нарсадан ташвишдамизки, ҲАМАС ҳали ҳам, ҳозир ҳам, Ғазода ҳокимиятда қолиш нияти борлигини эълон қилмоқда. Биз ҲАМАСнинг тўлиқ таслим бўлишисиз ҳеч қандай келишувдан мамнун эмасмиз... Биз қисман ғалабани қабул қилмаймиз”, дейди Смотричнинг диний-ултрамиллатчи “Диний Сионизм” партияси аъзоси Симха Ротман.

Яна бир муаммо бўлиши мумкин – тинчлик режасида келгусида Фаластин давлати тузилиши эҳтимоли тилга олинган, бу эса таҳлилчилар фикрича, 2023 йил октябрь ойидаги ҲАМАС ҳужумидан кейин кўпчилик исроилликлар учун қабул қилиш қийин бўлади.

АҚШнинг Исроилдаги собиқ элчисиДэн Шапиронинг айтишича, агар ҳукумат ва мухолифат сиёсатчилари шундай давлат тузилишига қарши кучли тарғибот олиб боришса, бу араб давлатларининг ҲАМАСни Трамп режаси бўйича ўз мажбуриятларини бажаришга чорлаш истагини пасайтириши мумкин.

“Бу модда араб давлатларини ўз улушини бажаришга кўндириш учун қўшилган эди. Агар сиёсий нутқда Фаластин давлати ғояси абадий рад этилса, ўша пайтда арабларнинг ўз ролини бажаришга бўлган иштиёқи сўниши мумкин”, деди Шапиро.