Олимлар глобал исиш нега музлик даврига олиб боришини тушунтирди

Калифорния университетининг Риверсайд кампусидаги тадқиқотчилар глобал исишни музлик даврига айлантириши мумкин бўлган механизмни аниқлади. Хусусан, олимлар Ернинг углерод айланишида илгари етишмай келган бўғинни топган, бу эса нега қадимги музлик даври ниҳоятда кескин бўлганини тушунтириб беради. Бу ҳақдаги тадқиқот “Science” журналида эълон қилинди.

Ўн йиллар давомида олимлар Ер иқлими тоғ жинсларининг табиий емирилиши жараёни орқали бошқарилади, деб ҳисоблаб келган. Бу механизм қуйидагича ишлайди: ёмғир атмосферадаги карбонат ангидридни (CО₂) ўзига сингдириб, қуруқликка тушади. Сув тоғ жинсларини, айниқса силикат жинсларни, масалан гранитни емиради. Эриган моддалар ютилган CО₂ билан бирга океанларга оқиб боради.

У ерда углерод тоғ жинсларидан ажралган кальций билан бирикиб, чиғаноқлар ва оҳактош рифларини ҳосил қилади. Бу материаллар океан тубига чўкади ва углеродни юз миллионлаб йиллар давомида сақлаб қолади, натижада атмосферадаги CО₂ миқдори аста-секин камаяди.

“Сайёра қизиган сари тоғ жинслари тезроқ емирилади ва кўпроқ CО₂ ни ютади, бу эса сайёрани яна совитади”, дейди тадқиқот ҳаммуаллифи, геолог Энди Рижвелл.

Ушбу жараён ҳароратнинг кескин ўзгариб кетишига йўл қўймайдиган барқарорлаштирувчи куч сифатида ҳисоблаб келинган. Аммо геологик маълумотлар шуни кўрсатадики, айрим қадимги музлик даврлари шу қадар оғир бўлганки, муз ва қор деярли бутун сайёрани қоплаган. Бундай тўлиқ музлашни ҳароратни шунчаки силлиқ тарзда тартибга солиб турадиган тизим билан тушунтириб бўлмайди.

Тадқиқотчилар углероднинг океанда кўмилиши билан боғлиқ қўшимча механизмни аниқлаган.

Атмосферадаги CО₂ концентрацияси ошиб, ҳарорат кўтарилганда, ёғингарчилик океанга фосфор каби кўпроқ озиқлантирувчи моддаларни олиб келади. Бу моддалар фотосинтез орқали карбонат ангидридни ютадиган микроскопик организмлар – планктонларнинг ўсишини кучайтиради. Планктон нобуд бўлгач, у океан тубига чўкади ва ўзи билан бирга ютилган углеродни ҳам олиб кетади. Шундай қилиб, углерод атмосферадан чиқарилиб, океан чўкиндиларида сақланади.

Иссиқроқ шароитда бу тизим ўзгаради. Планктоннинг кучайган ўсиши океандаги кислород даражасини пасайтиради. Кислород кам бўлганда, фосфор доимий равишда кўмилиш ўрнига яна сувга қайтиб чиқиши эҳтимоли ортади. Бу фосфор планктоннинг янада кўпайишини рағбатлантиради, планктон парчаланганда эса кислород янада кучлироқ камаяди.

Бу айланиш давом этади, улкан ҳажмдаги углерод кўмилади ва глобал ҳароратлар пасая бошлайди. Қолаверса, бу пасайиш бошланғич ҳолатдагидан ҳам кучли бўлиши мумкин.

Рижвелл бу жараённи кондиционер тизимига қиёслайди.

“Ёзда сиз термостатни тахминан 25 даражага созлайсиз. Кун давомида ташқаридаги ҳарорат ошгани саин, кондиционер хонадаги ортиқча иссиқликни чиқариб юборади, хона ҳарорати 25 даражага тушгач эса тўхтайди”, дея тушунтиради у.

Ернинг иқлим тизими ҳам шунга ўхшаш ишлайди, бироқ у нотекис жавоб бериши мумкин – худди термостат кондиционердан узоқда жойлашгандек. Ҳароратни силлиқ барқарорлаштириш ўрнига, бу тескари алоқа кучли совишга олиб келиши мумкин. Жамоа ўтказган компьютер симуляцияларида ушбу эффект музлик даврини келтириб чиқариш учун етарли даражада кучли бўлган.

Қадимги Ер атмосферасида кислород даражасининг паст бўлиши бу иқлим тизимини анча беқарор қилган. Бу эса дастлабки музлик даврларининг нега бунчалик кескин бўлганини тушунишга ёрдам беради.

Бугунги кунда атмосферадаги кислород даражаси қадимги даврлардагига қараганда анча юқори. Шу сабабли, келажакдаги совиш эҳтимол камроқ экстремал бўлади – юқори кислород даражаси океанлардаги тескари алоқанинг кучини камайтиради.

“Худди термостат кондиционерга яқинроқ жойлашгандек”, дейди Рижвелл.

Шунга қарамай, бу эффект кейинги музлик даврининг бошланишини тезлаштириш учун етарли бўлиши мумкин. Аммо бу хотиржам бўлиш учун сабаб эмас.

“Охир-оқибат, кейинги музлик даври 50, 100 ёки 200 минг йилдан кейин бошланишининг катта фарқи борми? Ҳозир биз учун энг муҳими давом этаётган глобал исишни чеклаш. Ер охир-оқибат яна совиши мумкинлиги, ҳатто бу жараён нотекис бўлса ҳам, бизнинг ҳаётимиз давомида ёрдам берадиган даражада тез содир бўлмайди”, дейди олим.

Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Германиянинг Бремен шаҳридаги MARUM денгиз атроф-муҳит фанлари маркази олимлари ҳам Ер ҳароратининг ошиши парадоксал тарзда сайёрада кескин совуққа – янги музлик даврига олиб бориши мумкинлигини айтган эди.