Фақат эркаклар, гендер тенглиги инобатга олинмади – ЕХҲТ сайлов бўйича хулоса берди

Жорий йил 22 декабрь куни бўлиб ўтган Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, шаҳар ва туман кенгашлари аъзолари сайловида илк бор Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича бюроси кузатувчи сифатида иштирок этди. Миссия жорий йилнинг 25 ноябридан 23 декабрга қадар Ўзбекистондаги парламент сайловлари кузатувида бўлди ва дастлабки хулосаларни эълон қилди. 

Ҳисоботда “сайловлар 2017 йилда Президент Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан амалга оширилган ва Ўзбекистоннинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ҳаётидаги ўзгаришларни босқичма-босқич амалга оширишга қаратилган кенг қамровли ислоҳотлар доирасида” бўлиб ўтганлиги таъкидланган. Шу билан бирга, алоҳида таъкидланадики, “Янги Ўзбекистон – янги сайловлар” шиори остида ўтказилган Олий Мажлисга сайловлар модернизация ва демократлаштириш жараёнидаги муҳим босқич бўлиб, Ўзбекистон раҳбарининг таърифига кўра такрорланмас характерга эга”.

ЕХҲТ яқинда қабул қилинган Сайлов кодекси ЕХҲТ ДИИҲБ томонидан аввалроқ берилган бир қатор тавсияларни ўз ичига олганлиги ва сайловларнинг ҳуқуқий асосларини халқаро стандартлар ва ЕХҲТ мажбуриятларига мослаштирилаётганлигини тан олади.

“Марказий сайлов комиссиясининг парламент сайловларини иложи борича самарали ўтказиш борасидаги муҳим сай-ҳаракатлари” ижобий баҳоланмоқда.

Марказий сайлов комиссиясининг сайловларни ўтказиш тартиби ва муддатлари бажарилишини кузатади. Сайловчиларнинг хабардорлигини ошириш, сайлов комиссиялари аъзоларини тайёрлаш ва ногиронлар учун шароитлар яратиш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Оғир бўлмаган жинояти учун жазони ўтаётганларга овоз бериш ҳуқуқи берилиши мамнуният билан қабул қилинади.

Бир неча бор овоз беришни йўқотиш ва тенг овозлар принципини кафолатлаш учун ишлаб чиқилган сайловчиларнинг Ягона электрон рўйхати “муҳим ютуқ” сифатида баҳоланади.

1999 йилдан бери илк бор ДИИҲБ ҳисоботида сайловларнинг очиқлиги ва ошкоралиги ошганлиги қайд этилди. Таъкидланишича, “сайловолди ташвиқоти расмийларнинг сўз ва сўз эркинлигига бўлган ҳурмати ошган муҳитда бўлиб ўтди”. Бу, ЕХҲТ экспертларининг фикрига кўра, “ОАВда сайловларни кенг ёритишга имкон берди”. Бундан ташқари, ЕХҲТ ислоҳотлар фуқаролар ва сиёсий партияларга сиёсий таклифларни очиқчасига эълон қилиш ва расмийларни танқид қилиш учун кўпроқ имконият яратганини қадрлайди.

Ҳисоботда айтилишича, тўғридан-тўғри эфирда вақти-вақти билан  ўтказилган мунозаралар муҳим янгилик бўлди. Бу “мустақил шарҳнинг энг муҳим манбаи сифатида кўриладиган блогерларнинг таъсири ошиб бораётганига” ишора қилмоқда. Таъкидланишича, ЕХҲТ кузатувчилари миллий озчиликнинг ҳуқуқлари бузилиши ҳолатларини қайд этмаган.

Биринчи марта “Сайлов кодекси сайлов қонунчилигининг бузилишига жавобан ҳуқуқий воситаларни ва партияларнинг сайловолди ташвиқоти доирасида молиявий ресурслар сарфланганлиги тўғрисидаги ҳисоботларни бир ой ичида ўз веб-сайтларида ва ОАВда эълон қилиш мажбуриятини таъминлайдиган оқилона қонунчилик базасини яратганлиги” эътироф этилган.

Таъкидланишича, сайловда 820дан ортиқ халқаро кузатувчилар ва 135 нафар чет эллик журналистлар иштирок этган ва улар учун сайлов жараёнининг барча қисмларига тенг ва тўсиқсиз кириш имконияти яратилган.

ЕҲХТ ҳужжатида давлат ва жамоат бошқаруви тизимидаги, сайлов амалиётидаги бир қатор ўзгаришлар ҳам қайд этилган. Шу билан бирга, ЕХҲТ Миссиясининг ҳисоботида сайлов қонунчилиги ва сайлов амалиётини такомиллаштиришга қаратилган қатор тавсиялар мавжуд.

Туҳмат қилиш, “фуқароларнинг қадр-қимматини камситиш” ва “ёлғон маълумот” тарқатиш учун жиноий жазоларни бекор қилиш таклиф этилади. Миссиянинг фикрига кўра, бу журналистлар фаолиятини ва фикр эркинлиги ҳуқуқини сезиларли даражада чеклайди. Шу муносабат билан ЕХҲТ ДИИҲБ Президентининг 2019 йил 13-15 декабрь кунлари туҳмат ва ҳақоратлар эндиликда қамоқ билан жазоланмаслиги учун қонунларга ўзгартиришлар киритилишини буюрганини олқишлайди.

Бундан ташқари, ЕХҲТ ДИИҲБ Миссияси таъкидлашича, депутатликка номзодларга сайлов кунидан камида 5 йил давомида мамлакатда бўлиш талабларини белгилаш энг яхши сайлов амалиётига мос келмайди. Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган шахсларга, сайловда овоз бериш ҳуқуқини таъминлаш, шунингдек, фуқароларга муносиб номзод сифатида иштирок этиш имкониятини кўриб чиқиш таклиф этилади. 

ЕХҲТ Миссиясининг фикрича, ҳозирги вақтда аёллар жамоатчилик ва сиёсий ҳаётда етарли даражада иштирок этмаяпти. Гендер тенглиги сайлов кампаниясининг чекланган мавзуси эди ва ОАВларда фақатгина эркак номзодлар масаласи муҳокама қилинди. Шу билан бирга, ДИИҲБ Марказий сайлов комиссиясида аёллар сони 3тадан 7тагача, сайлов органларида эса 49 фоизга ўсганлигини тан олади. Номзод сифатида кўрсатилган аёллар сони 41 фоизга ошгани эътирофга сазовор.

ДИИҲБ Миссияси Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2019 йил 22 июндаги Олий Мажлис Сенатининг ялпи мажлисида аёлларнинг мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги ўрни ва ролини янада кучайтириш муҳимлиги тўғрисида гапириб берди.

Миссия, шунингдек, овоз бериш куни сайлов участкаларида гуруҳ бўлиб овоз бериш ҳолатлари, сайловчиларни рўйхатга олиш ва овозларни санаб чиқишда ҳуқуқбузарликлар, якуний протоколларни тўлдиришда қийинчиликлар бўлганини қайд этади. Таъкидлаш жоизки, Марказий сайлов комиссияси Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси билан биргаликда сайлов куни сайлов қонунчилиги бузилишининг бир қатор далилларини тан олди ва айни пайтда тегишли текширувлар ўтказади.

Хулоса ўрнида ташкилот Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси сайловларини кузатишга таклиф этгани учун Марказий сайлов комиссияси ва Ташқи ишлар вазирлигига миннатдорчилигини билдиради.

Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистонда ўтказилган сайловларда биринчи марта ташкилотга аъзо бўлган 37та давлатдан 316та, шу жумладан ЕХҲТ ДИИҲБдан 271 нафар ва ЕХҲТ ПАдан 45 нафар кузатувчилар қатнашди. Олдинги маълумотлардан фарқли ўлароқ, ушбу ҳисоботда ЕХҲТ Парламент Ассамблеяси делегациясининг кузатув натижалари ҳам ҳисобга олинган.