Украина транзитисиз ЕИ газ бозори: 2025 йил қандай бошланди?

Украинадан транзит орқали Европага Россия газини етказиб бериш янги йилнинг биринчи куни, 2025 йил эрта тонгданоқ якунланди ва 2 январь куни Европанинг асосий газ биржаси – Нидерландия TTF’да савдолар 51 еврога яқин котировкалар билан бошланди. Бу ҳақда “Deutsche Welle” хабар берди.

Биржа газ нархи: трендга зид вақтинчалик сакрашми?

2023 йилнинг кузидан бери ушбу савдо майдончасида бундай юқори нархлар кузатилмаган. Жорий иситиш мавсуми расман бошланган 1 октябрь куни TTF’да газ 40 еврога баҳоланган эди. Котировкалар ўшандан бери 25 фоизга ошди.

Бироқ улар ҳали ҳам 2022 йил август ойидаги рекорд даражадан деярли етти баравар паст, ўшанда котировкалар 340 еврога кўтарилган ва 2023 йилдаги ўртача нархлардан паст, кейин эса ноябргача 50 евродан анча юқори бўлган. Шундай қилиб, Intercontinental Exchange (ICE) веб-сайтидаги маълумотларга кўра, икки йил олдин фьючерс шартномалари январь ойи бошида 70 еврогача кўтарилган.

Бошқача қилиб айтганда, ярим асрдан ортиқ давом этган катта ҳажмдаги биринчи Совет, кейин эса Россия газининг Украина орқали транзитини тўхтатиш каби тарихий воқеа TTF бўйича котировкаларнинг сезиларли даражада ошишига олиб келиши мумкин эмас эди. Бу кутилган эди.

Бу ҳақиқатан ҳам сиёсий воқеа атрофидаги спекулятив ўйин (беш йиллик Россия-Украина келишуви тугаганидан кейин транзитнинг тўхтатилиши) туфайли юзага келган вақтинчалик сакраш деган тахминни бир қатор омиллар ҳам тасдиқлайди.

Биринчидан, савдонинг иккинчи куни, 3 январда TTF нархлари ўсишда давом этмади ва кўпинча 50 евродан пастроқ ўзгариб турди. Иккинчидан, кетма-кет икки йил давомида, 2023 ва 2024 йилларда худди шундай самара кузатилди, яъни январь ва февраль ойларида Европада узоқ муддатли совуқ об-ҳаво бўлмаган ва ерости газ омборларида (GGS) захиралар сақланиб қолган. Котировкалар сезиларли даражада камайди. Шундай қилиб, ўтган йили нархлар февраль ойининг охирига келиб 30 евродан пастга тушди. Учинчидан, бу иситиш мавсумида Европанинг ерости газ омборлари яна яхши тўлдирилди, шунинг учун мавжуд захиралар қаттиқ совуқларда истеъмол чўққиларини юмшатиш учун етарли.

Аммо Европа Иттифоқи газ сақлаш омборлари захираларининг батафсил таҳлилига ўтишдан олдин, келинг, 2022 йилги энергия инқирозидан жуда муҳим хулосани эслайлик: газ нархининг кўтарилиши бир нарса, аммо ёқилғининг жисмоний танқислиги муаммоси бутунлай бошқа муаммо. Оддий газ етишмаслиги нимага олиб келишини ҳозир Молдовада, айниқса Днестрянида аниқ кузатиш мумкин. У ерда 2 январь куни, яъни Украина транзити тўхтатилгандан кейинги кун, деярли барча йирик саноат корхоналари тўхтаб қолди ва ҳатто ундан олдин ҳам аҳолига узатилаётган газ ўчирилди.

2022 йил кузида, айниқса ҳозирги энергия инқирози авжида ҳам Европа Иттифоқида бундай нарса йўқ эди. Европа Иттифоқи Газ инфратузилмаси операторлари ассоциациясининг Gas Infrastructure Europe (GIE) сайти маълумотларига кўра, Европа Иттифоқи янги 2025 йилга (қишнинг иккинчи ойи) газ омборлари 72 фоизга тўлган ҳолда кирди.

Бундан ташқари, 72 фоиз бу Европа Иттифоқининг ўртача аниқ кўрсаткичидир. Бу, масалан, Франция, Голландия ёки Хорватия маълумотларига бироз тўғри келмайди. Негаки бу ерда ерости газ омборлари 60 фоиздан кам. Аммо булар авваллари Россия газ қувуридан жуда кам ёки умуман фойдаланмаган давлатлардир. Агар “Газпром”нинг ўтмиш Европасидаги энг йирик мижозлари бўлмиш Германия ва Италия инобатга олинса, уларнинг газ омборлари 1 январда тўртдан учдан кўпроққа тўлдирилган: мос равишда 80 фоиз ва 79 фоиз.

“Газпром”нинг Шарқий Европадаги энг йирик мижози бўлган Польшада ерости газ омборлари ҳатто 86 фоизга тўлган. Яқин вақтгача Украина транзити бўйича Европа Иттифоқининг энг кўп қарам бўлган Австрия ва Словакияда (улар ҳақида кейинроқ гаплашамиз), янги йилнинг биринчи кунида газ омборларини тўлдириш даражаси мос равишда 78 фоиз ва 76 фоизни ташкил этди. 

Шундай қилиб, Германияда энергия инқирози шароитида 2022 йилда қабул қилинган қонун газ сақлаш операторларини ҳар йили 1 февралгача UGS объектларини камида 30 фоизгача тўлдиришни таъминлашга мажбур қилади. Тахминларга кўра, апрель ойида иситиш мавсумини тўхтовсиз якунлаш ва келгуси қиш учун ёзда яна омборга газни тўлиқ қуйиш учун ҳали ҳам шундай даражада бўлиши мумкин.

Германиянинг газ омборларида катта захиралар

Германияда 1 январда тўлдириш даражаси 80 фоиз бўлгани сабабли, бу 1 ой ичида кўрсаткич ҳатто 50 фоиз пунктга камайиши мумкинлигини билдиради ва 1 февралгача 30 фоизлик захираларни тўлдириш бўйича қонуний талаб ҳали ҳам бажарилади. Бироқ ерости газ омборларининг бундай вайрон бўлиши ҳатто узоқ давом этаётган кучли совуқ шароитида ҳам жуда даргумон бўлиб туюлади, бунинг эҳтимоли Европада давом этаётган глобал исиш шароитида аллақачон пасаймоқда.

Ҳар ҳолда, жорий иситиш мавсумининг дастлабки уч ойида, октябрдан декабргача Германиянинг ерости газ омборларини тўлдириш даражаси атиги 16 фоизга камайди (96 фоиздан 80 фоизгача). Ноябрь ва декабрь ойларидаги совуқ об-ҳаво сўнгги ҳафталарда бир неча бор электр энергияси ишлаб чиқариш учун газдан фойдаланишнинг кўпайишига олиб келди.

Австрия “Газпром”дан кейинги ҳаётга яхши тайёрланган

Немис ерости газ омборларидан олинган газ, воқеаларнинг ноқулай ривожланишида, масалан, Чехия ёки яқинда Украина орқали ўтадиган Россия газининг энг йирик олувчиси бўлган Австрияга керак бўлиши мумкин. Бундан ташқари, ўтган йили унинг Австрия газ импортидаги улуши 80 фоизга етди. Бироқ, бу ерда муайян вазиятни ҳам ҳисобга олиш керак.

“Газпром”нинг узоқ йиллик ҳамкори бўлган Австриянинг OMV нефть-газ концерни 2040 йилгача шартномада кўрсатилган муҳим ҳажмларни тўлиқ тўлаш мажбуриятини олган эди, гарчи ҳақиқатда бу камроқ талаб қилинса ҳам. 

Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Словакия Бош вазири Роберт Фицо Россия газининг Украина орқали транзитини тўхтатишни Владимир Зеленский томонидан уюштирилган “саботаж” деб атади ва украиналик қочқинларга ёрдамни камайтириш билан таҳдид қилганди. Ушбу таҳдидга Киевнинг “Газпром” билан Россия газини Украина орқали етказиб бериш бўйича келишувни узайтирмагани сабаб қилиб кўрсатилганди.