Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темирйўли лойиҳаси яна ўз кучини йўқотяптими?

Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темирйўли қурилиши режаси биринчи марта 1997 йилда ишлаб чиқилган. 2023 йил май ойида Хитой ва Марказий Осиёнинг бешта давлати ўртасида бўлиб ўтган келишувлардан сўнг, ниҳоят, лойиҳани бошлаш истиқболи пайдо бўлди. 523 километрлик маршрутнинг қурилиши бир неча ойдан кейин бошланиши режалаштирилган эди, бироқ бу ҳалигача амалга ошмади. Ушбу темирйўл қурилишининг кечикиш сабаблари, ундаги Ўзбекистон иштироки ва унинг афзаллик томонлари ҳақида профессор, Марказий Евросиё тадқиқотлари жамияти ижроия кенгашининг асосчиси Роберт Катлернинг “The Times of Central Asia” нашрида мақоласи эълон қилинди. 

Темирйўл қурилишининг кечикиш сабаблари

Мақолада қайд этилишича, йўналиш бўйича келишмовчиликлар ва бундан ҳам ёмони – молиялаштириш хавфи бўйича лойиҳани чорак асрдан кўпроқ вақт давомида тўхтаб қолган чизмаларга қайтариш хавфи бор.

1997 йилдаги дастлабки келишувдан сўнг, айнан шу молиялаштириш ва Қирғизистон ичидаги йўналиш бўйича ўзгармас келишмовчиликлар музокараларни тўхтатиб қўйди ва 2000 йиллар бошида уни қуриш шартлари бўйича якуний келишувга эришилди.

“Ушбу келишмовчиликлар тегишли томонларнинг геоиқтисодий стратегияларига тааллуқлидир ва улар йигирма йил давомида ўзгармаган. Хитой қисқароқ маршрутни маъқуллайди, Қирғизистон эса ўз ички инфратузилмасига фойда келтириши учун узоқроқ йўналишга интилмоқда. Хусусан, Қирғизистон темирйўл қурилишидан мамлакатнинг тоғ тизмаси билан ажралиб турадиган шимолий ва жанубий қисмлари ўртасида яхши алоқа ўрнатиш учун фойдаланмоқчи”, дейилади мақолада. 

Ўзбекистон учун 2017 йилда темирйўл мутахассисларини Қирғизистон билан лойиҳани муҳокама қилиш учун юбориш қарори бурилиш нуқтаси бўлди.

Кейин 2019 йилда Ўзбекистон Туркиянинг Қирғизистон бўлимини биргаликда молиялаштиришни таклиф қилди. Бутун лойиҳанинг жорий қиймати 6 миллиард долларга баҳоланмоқда. Ушбу умумий миқдорни бўлиш бўйича дастлабки келишувга эришилди, унга кўра, уч томоннинг ҳар бири 30 фоиздан (лекин лойиҳанинг турли босқичларида) ҳисса қўшади.

Келтирилишича, Қирғизистонда бир қанча муҳим амалий масалалар юзасидан жамоатчилик хавотирлари эътиборга олинмаяпти ва якуний келишувни мураккаблаштиришда давом этмоқда.

Буларга хитойлик ишчиларнинг кутилаётган оқими, маҳаллий темирйўл муҳандисларининг малакасини ошириш, темирйўл коридори бўйлаб саноат лойиҳаларига сармоя ажратиш ва Қирғизистон маҳсулотларининг Хитой бозорига экспортини оширишга кўмаклашиш киради.

“Ушбу элементлар Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темирйўл ташаббусининг узоқ муддатли ҳаётийлиги ва муваффақияти учун жуда муҳимдир”, дейди Катлер.

Қизиғи шундаки, булар Қозоғистоннинг 2000 йилларнинг бошларида Қозоғистон-Хитой нефть экспорти қувурининг биринчи (яъни, Атасу-Алашанкоу) сегменти қурилишини кечиктирган хавотирларига жуда ўхшайди.

Бундан ташқари, Хитой дастлаб Бишкекдан Қирғизистон конларига, жумладан, Қирғизистон Президенти Садир Жапаров қиймати камида 50 миллиард долларга баҳоланган Жетим Тоодаги дунёдаги иккинчи йирик темир рудаси захираларига эгалик қилиш шаклида қўшган ҳиссаси учун товон тўлашни талаб қилган.

Бу ҳудуднинг йирик музликларга туташгани муҳим аҳамиятга эга эмас, унинг суви Қирғизистоннинг йирик қишлоқ хўжалигини суғориш учун жуда муҳимдир.

Инфратузилмани улаш бўйича Ўзбекистон ташаббуслари

2023 йил 1 ноябрь куни Тошкентда бўлиб ўтган Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти (ШҲТ) йиғилишида Ўзбекистон, Қирғизистон ва Россиянинг транспорт мутасаддилари Туркманистон орқали Қирғизистон-Россия янги савдо коридорини ташкил этиш тўғрисида меморандум имзолади. 

Таклиф этилаётган коридор Туркманистоннинг Туркманбоши портидан Россиянинг Астрахан портига Каспий денгизи орқали юк ташишни талаб қилади.

Туркманистон расмийлари муҳокамаларда қатнашган бўлса-да, Ашхобод йўлакдаги иштирокини тасдиқламади.

Бу маршрут Қирғизистондан Қозоғистонга чегарани кесиб ўтишда кўпинча узун навбатлар билан тўлиб тошган Қирғизистондан Россияга бўлган одатий йўлларни айланиб ўтади.

Бу бўйича тафсилотлар эълон қилинди, улар лойиҳа учун жуда оддий кўламни таклиф қилади. Дастлаб Россия Туркманбоши ва Астрахан ўртасида юк ташиш учун кунига 50 дан 60 гача автомашина беради.

Иккинчи босқичда ярим тиркамалар Туркманбошидаги қайиқларга ортиб, қирғиз товарларини Астраханга олиб боришади ва у ерда юк тушириб, қайтиш учун қайта юкланади.

Учинчи босқичда Россиянинг Махачқалъа портига контейнер ташиш йўлга қўйилади. Туркманистон ушбу ғояларга бир қанча ўзгартиришлар киритишни таклиф қилди, бу эса Туркманбошида логистика масалаларига самарали мультимодал ечимлар ҳали жорий этилмаганини кўрсатади.

“Шимол-Жануб” халқаро савдо коридорини (INCTC) кенгайтириш таклифи билан бирлаштирилган яна бир таклиф қилинган йўлак бўйича бир вақтнинг ўзида Ўзбекистон иштирокидаги яна бир меморандум имзоланди.

Бу Беларусь – Россия – Қозоғистон – Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон йўналиши бўлади.

Бу мамлакатларнинг барчаси ШҲТга аъзо, Афғонистон ва Беларусдан ташқари кузатувчи мақомидаги давлатлардир.

Бироқ, “Толибон” 2021 йил августида ҳокимиятга қайтганидан бери Шанхай ҳамкорлик ташкилоти тадбирларига амалда ўз вакилларини юбормаган.

Таклиф этилаётган Қирғизистон-Ўзбекистон-Туркманистон-Россия йўлаги сингари, бу йўлак ҳам мультимодал бўлиб, транспортда темирйўллар, автомобиль йўллари ва кемалардан турлича фойдаланилади ва потенциал равишда катта бўлган саёҳат вақтини оширади.

“Ҳозирда бу лойиҳани амалга ошириш Қирғизистон-Ўзбекистон-Туркманистон-Россия лойиҳасига қараганда анча қулайроқ кўринади. Юқорида айтиб ўтилган учта лойиҳадан Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темирйўли муҳим таъсир кўрсатиш учун энг катта имкониятларга эга, аммо бу ғоя ҳам энг узоқ вақтдан бери мавжуд бўлган ва у ҳақида ҳеч нарса кўрсатилмаган”, дейилади Катлернинг мақоласида.

Ўзбекистонга таъсири

Катлернинг қайд этишича, самарали савдо йўлакларини топиш Тошкент учун, айниқса, ички иқтисодий ўсишни янада ошириш мақсадида газ экспортини қисқартириш ниятини билдирган ҳолда, тобора муҳим аҳамият касб этмоқда. Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темирйўли амалга оширилмаслиги Ўзбекистондан узоқроқ ва потенциал камроқ самарали савдо йўлларига таянишда давом этишини талаб қилади.

“Товарларни ўз вақтида олиб ўтиш ва транспорт харажатларини ошириш билан боғлиқ муаммолар кейинчалик ўзбек бизнесининг умумий савдо рақобатбардошлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Савдо йўлини диверсификация қилишнинг йўқлиги ҳам иқтисодиётни қўшни мамлакатлардаги узилишлар ва сиёсат ўзгаришларига нисбатан заифроқ қилади. Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темирйўли каби инфратузилмани ривожлантириш кўпинча иқтисодий ўсиш, инвестицияларни жалб қилиш ва иш ўринларини яратиш катализаторлари ҳисобланади. Темирйўл ёки бошқа муҳим савдо инфратузилмаси қурилмаса, Ўзбекистоннинг иқтисодий ўсиш режалари қўшимча тўсиқларга дуч келади”, дейди Катлер

Шунингдек, у мавжуд инфратузилмага доимий қарамлик келажакдаги транспорт талабларини қондириш учун етарли бўлмаслиги мумкинлигини таъкидлаган.

Натижалар эса тирбандлик, юқори техник харажатлар ва охир-оқибат режалаштирилган ўсишни тормозлаш бўлади.

Узоқ муддатда Марказий Осиёнинг ривожланаётган инфратузилма тармоқлари нафақат минтақа ичидаги, балки Европа ва Осиёдаги йирик бозорлар билан ҳам алоқаларни яхшилайди.

“Бу тармоқларга оптимал тарзда интеграция қилинмаса, Ўзбекистон йирик минтақавий лойиҳалар ва уларнинг фойдаларидан четга чиқиши мумкин. Ўрта муддатли геосиёсий хавф шундаки, бундай муваффақиятсизлик охир-оқибат Ўзбекистоннинг минтақавий сиёсатни ишлаб чиқиш ва ривожланиш ташаббусларига таъсирини камайтириши мумкин”, дея хавотир билдирган профессор Роберт Катлер.