Истанбулни даҳшатли зилзила кутяптими? Шаҳар бунга тайёрми?

Жорий йилнинг 6 февраль куни Туркияда содир бўлган зилзила кўплаб давлатларни сергак тортишга мажбур қилди. Бошпанасиз қолган одамлар, ота-онасидан айрилиб, етим бўлган болалар, чодирларда кун кўраётган туркияликларнинг бошдан кечираётганлари дунёнинг бошқа давлатлари ҳукуматларига қурилиш соҳасига жиддий эътибор бериш борасида сигнал бўлди.  Айни вақттда эса Туркия теварагини яна зилзила башоратлари қоплаб олган. Экспертлар фикрича, навбатдаги зилзила манзили Истанбул ва у олдингиларидан анча талафотли бўлади. 

Сўнги кунларда эса, Туркия оммавий ахборот воситалари Истанбулда катта кўчиш бошланганини, одамлар, айниқса, эски биноларда яшаётганлар уйларини сотиб, бошқа манзилларга кетаётганини ёзмоқда. Бироқ бу Ҳукумат учун ҳам, одамлар учун ҳам ечим бўлолмайди. Давлат қичимаган жойни қашлаб эски биноларни “қириб” ташламаслиги аниқ. Истанбулнинг кўркига зеб бериб турган ҳам айнан эски бинолар.

Хўш, Истанбул зилзилага тайёрми? Туркия ҳукумати бундай чиқишлар ва олимларнинг огохлантиришларига қандай муносабат билдиради? QALAMPIR.UZ бу савол билан Туркиянинг Ўзбекистондаги Фавқулодда ва мухтор элчиси Олган Бекарга юзланди.

“1999 йилда содир бўлган зилзиладан кейин Истанбулни зилзилага тайёрлаш ишлари ҳам ҳукумат, ҳам ҳокимиятлар томонидан бошлаб юборилган. Истанбул 15 миллион аҳолига эга катта шаҳар. Ҳозирги кунда эскиб қолган ёки нуқсони бўлган бинолар аниқланмоқда. Низомларга асосан эски биноларни мустаҳкамлаш ишлари олиб бориляпти”, дея гапни қисқа қилди Олган Бекар.

"Медуза" нашрининг ёзишича, Истанбулда зилзила муқаррар, олимлар бунга амин. Минглаб одамлар ўлиши мумкин, миллионлаб одамлар уйларини йўқотиши мумкин.

“Бу муқаррар, ҳақиқат", деган 2006 йилда “The Guardian” газетасига, ўша пайтда Истанбул техника университети қошидаги Евроосиё геофанлар институти директори бўлган профессор Окан Туйсуз.  

Олим яқин йилларда Истанбул ҳудудида кучли зилзила содир бўлиш эҳтимолини тахмин қилди: 

“Биз магнитудани биламиз. Биз жойни биламиз. Биз бу аниқ қачон содир бўлишини билмаймиз. Аммо 2030 йилга бориб Истанбулда 7,6 магнитудали зилзила содир бўлиши эҳтимоли 65 фоиз. Ва бу жуда юқори эҳтимоллик”. 

Сўнгги ўн ярим йил ичида олимлар хавотирли прогнозни тасдиқловчи яна кўплаб ҳисоб-китобларни нашр этди (эҳтимоллик 35 дан 95% гача, давр 2045 йилгача, магнитудаси 7,0 дан юқори). Зилзила магнитудаси нафақат туркиялик тадқиқотчилар, балки АҚШ Геология хизмати мутахассислари, Италия, Франция, Япония ва ҳатто халқаро суғурта компаниялари томонидан ҳам башорат қилинган. 

Гап шаҳарнинг географик жойлашуви ҳақида бормоқда. Истанбул Анадолу ва Евроосиё тектоник плиталарининг туташган жойида, Мармара денгизи остидан оқиб ўтувчи Шимолий Анадолу ёриғининг ўша қисмидан 15-20 километр жанубда жойлашган. Бу сейсмик хавфни олдиндан белгилаб беради. Плиталарнинг ёриқ бўйлаб ҳаракатланиши кўп асрлар давомида катта зилзилаларга олиб келган. 500 йилдан сал кўпроқ вақт ичида Истанбулда йирик табиий офатлар 6-7 марта содир бўлган. Энг ҳалокатли воқеалардан бири 1766 йилда, шаҳар яқинидаги ёриқ шохчаси синганида кузатилган (айнан шу сценарийдан олимлар ҳали ҳам қўрқишади). 

Истанбул мэрияси томонидан 2020 йилда сейсмологлар кўмагида тайёрланган ҳисоботга кўра, 7,5 магнитудали силкинишлар таъсиридан барча 39 та шаҳар туманлари турли даражада зарар кўради. Вайронагарчиликнинг энг катта хавфи метрополнинг Европа қисмида, Мармара денгизи қирғоғида. Масалан, Авжилар туманида мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, қурбонлар сони 465 нафарга, жароҳатланганлар эса 1500 дан ортиққа етиши мумкин. Туманнинг 104 мингдан ортиқ аҳолиси уйларидан айрилиш хавфи остида. Зайтунбурну туманида 668 киши ҳалок бўлиши мумкин, 5330 дан ортиқ бино қулаш хавфи остида. 

Кўплаб муҳим тарихий бинолар (масалан, Аясофя ва Мовий масжид) жойлашган Фотиҳда тумани янада жиддий оқибатлар кузатилиши мумкин: биноларнинг 72 фоизи зилзиладан омон қолмаслиги мумкин, у 1500 дан ортиқ инсоннинг ҳаётига таҳдид солади. 

Профессор Туйсуз айтган энг ёмон сценарийга кўра, Истанбул ҳудудининг 40 фоизи фалокат зонасида бўлади ва шаҳарни урадиган цунами баландлиги етти метрга етади.

Истанбул мэриясининг 2021 йилда тақдим этилган яна бир ҳисоботида қайд этилишича, 7,5 магнитудали зилзила оқибатида тахминан 209 000 та бино тўлиқ ёки қисман вайрон бўлиши мумкин (шаҳарда 1,16 млн бор). Бу уч миллионга яқин маҳаллий аҳолининг уйсиз қолишига олиб келади. Мутахассисларнинг фикрига кўра, алоҳида хавф зонасида кўп қаватли бинолар 2000 йилгача қурилган, бугунги кунда олимлар биладиган сейсмик хавфни ҳисобга олмаган. Истанбулда ўн минглаб бундай бинолар мавжуд. Расмийлар табиий офатдан етказилган иқтисодий зарарни 17 миллиард долларга баҳолаган. 

Шундан сўнг шаҳар ҳокимлиги шаҳар бўйича ер ости сувлари пайдо бўлиши харитаси ишлаб чиқилгани, мутахассислар ушбу сувни жабрланганлар вақтинчалик яшаш жойлари (булар қутқарув ускуналари ва инсонпарварлик ёрдамини йиғиш пунктлари, шунингдек, уйсизлар учун чодирли лагерлар)га олиб келиш устида иш олиб бораётганини таъкидлади. 

Бу, расмийларга кўра, вазиятга қарши туришга ёрдам берадиган ягона профилактика чораси эмас. 

Қайд этилишича, сўнгги йилларда Истанбулда ўз-ўзидан қурилиш фаол олиб борилмоқда. Ҳокимият ўнлаб йиллар давомида эҳтимолий офатга тайёргарлик кўриш бўйича ўз режаларини амалга ошира олмаяпти.

Шу билан бирга, Истанбулнинг 2003 йилда ишлаб чиқилган зилзила оқибатларига қарши курашиш бош режаси охирги марта 2018 йилда янгиланган эди. 2020 йилда шаҳар зилзила хавфини бошқариш бошқармаси бошлиғи Қаҳрамон Тайфун ҳозиргача бош режа талаблари бўйича бирорта бино қайта қурилмаганини тан олди, лекин келажакда 790 мингта бино хавф-хатарни баҳолашдан ўтишини ваъда қилди. Баъзи бинолар учун ечим қўллаб-қувватловчи тузилмаларни мустаҳкамлаш бўлиши мумкин, бошқалари учун – тўлиқ реконструкция.