Утилизация. Монополиянинг янги чангали

Йилига 20 мингдан зиёд электромобиль импорт қиладиган Ўзбекистонда электромобиллар учун утилизация йиғими 78,5 млн сўмгача оширилди. Энди нархлар ҳам ошадими? Бугун электромобиль олиб кириш қанчага тушиши, утилизация нархининг оширилгани, барча тўловлардан озод қилинган BYD Uzbekistan'нинг нархлари, 5 йилдан буён ундирилаётган утилизация йиғимининг қайси чўнтакка кетаётгани номаълумлиги ҳақида гаплашамиз.

Биринчи навбатда утилизация нима деган саволга жавоб топсак. Утилизация йиғими: экологик хавфсизликни таъминлаш, фуқаролар соғлиғини ва атроф-муҳитни ғилдиракли транспорт воситалари, ўзиюрар машиналар ва уларнинг тиркамалари ўз истеъмол хусусиятларини йўқотганидан кейин ҳосил бўладиган чиқиндиларнинг зарарли таъсиридан ҳимоя қилиш мақсадида утилизация йиғими тўланади. 

Осмонга чиққан утилизация нархлари

Четдан олиб кириладиган электромобилларга утилизация нархи ошгани Вазирлар Маҳкамасининг “Электродвигателига эга бўлган транспорт воситалари аккумулятор батареяларини утилизация қилиш инфратузилмасини ташкил этиш ишларини молиялаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорида баён этилган. Қарорга кўра, 2025 йил 1 майдан бошлаб импорт қилинадиган электромобиллар учун утилизация йиғими транспорт воситаси ишлаб чиқарилган йилига қараб 45 млн сўмдан 78,5 млн сўмгача бўлади.

Шу вақтгача ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ошмаган электромобилларни олиб кирган тадбиркор утилизация йиғими учун БҲМнинг 30 баравари миқдорида 11 млн 250 минг сўм пул тўлаган бўлса, энди БҲМнинг 120 баравари 45 млн сўм пул тўлайди.

Ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ошган электромобиллар учун аввалги тўлов суммаси БҲМнинг 90 баравари 33 млн 750 минг сўм бўлган бўлса, энди БҲМнинг 210 баравари 78 млн 750 минг сўмга ошган.

Электромобилларнинг утилизацияси кимнинг бўйнида?

Юқорида тилга олганимиз, Бош вазир Абдулла Арипов томонидан имзоланган қарорда мамлакатда “яшил” технологиялардан фойдаланишни кенгайтириш, электромобилларнинг яроқсиз ҳолга келиб қолган батареяларини атроф-муҳитга кескин зарар етказмаган ҳолда утилизация қилинишини таъминлаш ҳамда соҳада маҳаллийлаштириш ишларини янада жадаллаштириш мақсад қилингани айтилади. Шу ўринда бир савол ўзи Ўзбекистонда автомобиллар утилизацияси билан ким шуғулланади? Ҳеч ким? Нега дейсизми? Айнан юқоридаги савол билан қайси вазирлик ёки ташкилотга мурожаат қилмайлик, “биз непричом” демоқда. Қолаверса, бу саволга интернет орқали ҳам жавоб тополмадик.

QALAMPIR.UZ’нинг Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигидаги манбаларига кўра, вазирлик электромобилларнинг утилизациясига аралашмайди. Божхона қўмитасидаги манбалар билан боғланганимизда эса улар четдан кириб келадиган электромобиллар учун утилизация тўловларини ундириш божхоначиларга юклатилганини, лекин маблағ тўғридан тўғри давлат бюджетига ўтишини айтишди.

Хуллас, бугунгача қанча автомобиль утилизация қилинган, ёки ундирилган маблағлар нима учун сарфлангани, давлат бюджетига тушган пулларнинг қанчаси айнан утилизация учун ундирилган маблағ ортидан келиб тушгани ҳақидаги саволга жавоб йўқ.

Жамоатчилик фаоли, иқтисодчи Отабек Бакиров ҳам ўз Telegram-каналида айнан шундай савол бермоқда: 5 йилдан бери ундирилаётган утилизация йиғими қаерга кетяпти?

“Буни ҳеч ким билмайди. Импортни чеклаш учун 2020 йилда жорий қилинган утилизация йиғими қаерга, қайси чўнтакка тушяпти, ким тақсимлаяпти, нимага ишлатиляпти, ҳеч ким билмайди.

Бюджетда утилизация йиғимидан тушумлар ҳам, харажатлар ҳам бирон марта очиқланмаган. Халқ тугул, парламент олдида ҳам. Яъни бу утилизация йиғими солиқ эмас (солиқларни парламент жорий қилади), қип-қизил ўлпон.

Бу ҳам майли. Кулгилиси, утилизация йиғимини 4 карра ошириш тўғрисидаги қарор ижроси ЖСТга кириш учун масъул бўлган Хўжаевга топширилган.

Хўжаев ЖСТга кириш бўйича музокараларда импортни чеклаш учун утилизация йиғими жорий қилингани, каррасига оширилгани, лекин маҳаллий чўнтак чайқовчилар учун дарча ва яширин қарорлар билан имтиёз берилганини қандай тушунтираркан? Ёки ЖСТга киришни тўхтатиб турамизми?”, деб кескин савол берган иқтисодчи.

Ўзбекистонга бир йилда қанча электромобиль олиб кирилади?

Статистика қўмитаси берган маълумотларга кўра, 2024 йилда қиймати 224,8 млн АҚШ долларлик 24 095 та электромобиль импорт қилинган. Мисол учун:    

• Хитойдан – 23 982 та;    
• Қозоғистондан – 51 та;    
• Гонконгдан – 17 та;  
• Германиядан – 15 та;    
• БААдан – 13 та;  
• АҚШдан – 10 та электромобиллар олиб келинган.

Нарх ошиши электромобиль бозорини ўлдирадими?

Ҳар бир тадбиркор бир маҳсулотни ишлаб чиқарувчидан олиб, кетказган харажатларини қўшади ва охирида умумий сумма ҳосил бўлади. Хўш, утилизация тўловларининг оширилиши бу бозорга қандай таъсир қилади.

“Албатта, утилизация йиғимларининг ошиши электромобиллар нархига тўғридан тўғри таъсир қилади. Ўзи божхонада битта автомобиль учун 1000 АҚШ долларига яқин пул тўланади. Энди бу сумма 2500-2600 АҚШ долларига яқин бўлади. Утилизация йиғими ҳам автомобилни Ўзбекистонга олиб кираётган вақтда божхона тўловлари билан битта ҳисоб рақамига тўланади. У қаерга кетади, нима қилинади, менинг хабарим йўқ.

Умуман олганда, утилизацияга нега тадбиркор пул тўлаши керак, деган савол ҳам бор. Чунки бу электромобилларни тадбиркор олиб келади ва сотади. Орадан нечадир йил ўтиб, автомобиль утилизация қилинадими йўқ, буни билмайди. Бошқа мамлакатларда айнан утилизация қилинаётган вақтда пул тўланади”, дейди тадбиркорлардан бири.

Ўзбекистонда эса бир электромобилнинг утилизация қилиниши ёки қилинмаслиги номаълум бўла туриб олдиндан пул йиғилади. Келинг, бир электромобиль мисолида ҳисоб-китоб қилсак, тадбиркорнинг сўзларига кўра, энг кўп сотиладиган BYD Song Champion автомобили нархи 22 000 АҚШ доллари туради. Бу суммага эски нархдаги 11 250 000 утилизация суммаси, 39 000 000 12 фоизлик NDS, 5 500 000 сертификация учун тўлов ва 1 000 000 декларант учун тўланадиган пул қўшилади.

Тадбиркор 22 минг АҚШ долларлик электромобилни Ўзбекистонга олиб кириш учун жами божхонада 56 750 000 сўм пул тўлайди.

Утилизация нархи ошгани ҳисобига ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ошмаган электромобилларни олиб кираётган тадбиркор 1 майдан бошлаб BYD Song Champion учун 56 750 000 эмас, балки 90 500 000 минг сўм тўлаб, Ўзбекистон остонасида аввалгидан 33 750 000 сўм кўпроқ пулни ташлаб киради. Бу эса бозорда электромобилларнинг нархи ошишига олиб келади.

Орангизда эси бутунлар бўлса, Ўзбекистонда ҳам BYD компанияси билан ҳамкорликда электромобиллар ишлаб чиқарилиши айтилганди, улар ҳам утилизация учун пул тўлайдими дейдиганлар топилади. Буни қарангки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Электромобиллар ишлаб чиқаришни ташкил этишни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари” тўғрисидаги 2022 йил 19 декабрдаги қарори билан 2030 йил 1 январга қадар: республикада ишлаб чиқарилган электромобиллар ва гибрид автомобиллар утилизация йиғимидан, белгиланган тартибда шакллантириладиган рўйхатлар бўйича хориждан олиб келинадиган электромобилларнинг ва гибрид автомобилларнинг бутловчи қисмлари (машинокомплект), хомашё ва материаллар, ускуналар ва технологик жиҳозларни, шу жумладан сервис хизмати кўрсатиш учун эҳтиёт қисмлари божхона божидан озод этилган.

Бундан ташқари, электромобиллар ва гибрид автомобилларни тўлиқ циклда ишлаб чиқариш жараёнлари ўзлаштирилгунга қадар, бироқ лойиҳа амалга оширилиши бошланган вақтдан 24 ойдан кўп бўлмаган вақт мобайнида ишлаб чиқарувчиларга электромобилларни ва гибрид автомобилларни божхона божи ва утилизация йиғими тўламасдан, яратиладиган ишлаб чиқариш қувватларининг 50 фоизигача, аммо йилига 10 мингдан кўп бўлмаган миқдорда, йирик узелли ишлаб чиқариш учун машинокомплект (СКД) ёки тайёр автомобиль (CБУ) ҳолатида олиб киришга рухсат берилган экан.

Демак, BYD Uzbekiston Factory ва BYD Central Asia божхона божи ва утилизация йиғими тўламаса, Хусусий тадбиркорлар бирталай тўловлар билан олиб кирадиган электромобиллари нархи анча фарқ қилса керак деяпсизми? Келинг, уни ҳам солиштириб кўрамиз.

Ўзбекистонга BYD электромобилларини олиб кирадиган тадбиркор берган рақамлар сиз билан биз тасаввур қилгандан анча бошқача. Масалан, қора бозорда BYD Song EV Champion 605 км нинг нархи 351 000 000 сўм экан. Қўшимча қилиш керак, бу тадбиркорнинг бир неча босқичли божхона тўловлари ва утилизация пулларини тўлаб олиб кирган электромобилининг нархи.

Энди ўзимизни қоракўз, барча тўловлардан озод қилинган BYD Uzbekiston Factoryʼнинг сайтини кўрамиз. Юқорида айтганимиз модель ўзимизникилар томонидан 429 800 000 сўмга сотилмоқда.

Буни қарангки, ҳамма тўловлардан озод қилинган BYD Uzbekiston Factory ҳар бир электромобиль учун яхшигина божхона тўлови тўлайдиган тадбиркордан 78 800 000 сўм – 6 000 АҚШ долларга қимматроқ сотмоқда.

Ҳа, бу ҳам ўзимизнинг ўша қоракўз, монополист номини олган “Ўзавтосаноат”ни шогирди дейсизми? Йўқ. Шогирди эмас, шериги дейиш тўғрироқ бўлса керак.

BYD Uzbekiston Factory масъулияти чекланган жамияти 2023 йилнинг 23 январида ташкил этилган. “BYD Uzbekiston Factory” МЧЖнинг 60 фоизлик улушдори “Ўзавтосаноат” АЖ ҳисобланади. Ҳа, ҳа, тўғри тушундингиз, бу МЧЖнинг 60 фоизи ўзимизнинг қоракўз, “Ўзавтосаноат”ники.

Шу ўринда ҳақли бир савол пайдо бўлади. Бир тадбиркор четдан олиб келадиган электромобилини утилизацияси учун олдиндан пул тўлайди. Сабаб кейинчалик бўлса ҳам экологияга зарар етказмаслик, шунда Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган электромобиллар орадан қанча ўтса ҳам экологияга заҳар тарқатмайдими?

Иқтисодчи Отабек Бакиров BYD Ўзбекистонга берилган енгилликлар ҳақида гапирганда шундай саволни ўртага ташлаган эди:

Шу имтиёзни берганларга савол: утилизация йиғими тўламасдан олиб келинаётган электромобиллар утилизация йиғими тўлаб олиб келинаётган электромобиллардан қиммат сотилар экан, бу имтиёз ўзи нега киритилган? Нега қанақадир янги олигархларни бойитиш учун Ўзбекистон бюджети ва Ўзбекистон солиқ тўловчилари жабр тортиши керак?

Сизлар нима иш қилсаларинг ҳам “Ўзавтосаноат” фойдасига бўлаверади-я. Изоҳларда фаол бўлинг.