Асад ҳукумати оммавий қабрларни яширинча кўчирган – “Reuters”

Башар Асад ҳукумати Суриядаги энг йирик оммавий қабрлардан бири – Қутайфа қабридаги минглаб жасадларни икки йил давомида яширинча юк машиналарида шаҳар ташқарисидаги чўл ҳудудида жойлашган махфий манзилга кўчиргани аниқланди. Бу ҳақда “Reuters” олиб борган суриштирув воқеликни очиққа чиқарди.

Асад армияси томонидан амалга оширилган бу махфий операция – Қутайфадаги оммавий қабрни ковлаб, жасадларни янги, улкан ва яширин оммавий қабрга кўчириш режаси – илгари ҳеч қачон оммага ошкор этилмаган.

“Reuters” бу махфий қабрнинг жойлашуви ва уни ташкил этиш жараёнини фош этиш учун икки йиллик кўчиришда иштирок этган 13 киши билан суҳбатлашган, расмийлар томонидан тайёрланган ҳужжатларни ўрганган, икки қабр майдонининг юзлаб йўлдош тасвирларини таҳлил қилган.

Жасадларни Қутайфа қабристанидан ўнлаб километр узоқликдаги янги яширин жойга кўчириш амалиётига “Move Earth” – “Ерни силжитиш операцияси” номи берилган бўлиб, у 2019 йилдан 2021 йилгача давом этган.

Гувоҳлар ва ҳужжатларга кўра, бу операциянинг асосий мақсади Асад ҳукуматининг уруш даврида амалга оширган қатллари изини йўқ қилиш ва халқаро майдонда ҳукумат образини “тоза” кўрсатишдан иборат бўлган.

Оммавий қабрлар миқёси қандай таққосланади?

“Reuters” маълумотларига кўра, Қутайфа қабристонида узунлиги тахминан 15 метрдан 160 метргача бўлган 16 та дафn ҳавзаси (хандат) аниқланган. Дўмир чўлидаги янги қабрда эса камида 34 та ҳавза бор бўлиб, уларнинг узунлиги тахминан 20 метрдан 125 метргача етади.

“Reuters” агентлиги ушбу суриштирув натижалари ҳақида муваққат президент Аҳмад аш-Шараа ҳукуматига 13 октябрь куни маълум қилган. Ҳукумат бу борадаги саволларга дарҳол жавоб бермаган.

Дўмир чўлидаги оммавий қабр майдонида жами 34 та ҳавза 2 километрдан ортиқ узунликда жойлашган бўлиб, бу Сурия фуқаролик уруши даврида қурилган энг йирик яширин қабр майдонларидан биридир. Гувоҳлар баёнотлари ва топилган майдоннинг ўлчамлари шуни кўрсатадики, бу ерда ўн минглаб одамлар дафн этилган бўлиши мумкин.

Асад ҳукумати Қутайфадаги дафнларни тахминан 2012 йилдан, яъни фуқаролик урушининг илк босқичларидан бошлаган. Гувоҳларнинг айтишича, бу оммавий қабрда диктаторнинг қамоқхоналари ва ҳарбий госпиталларида ҳалок бўлган солдатлар ва маҳбуслар жасадлари кўмилган.

Қутайфа қандай фош қилинди ва жасадлар қандай кўчирилди?

Суриялик бир инсон ҳуқуқлари фаоли 2014 йилда маҳаллий ОАВга суратлар тарқатиб, Қутайфадаги оммавий қабр мавжудлигини ва унинг Дамашқ ёқасида умумий жойлашувини ошкор қилди. Бир неча йилдан сўнг, суд баёнотлари ва бошқа оммавий ахборот манбалари орқали қабрнинг аниқ манзили ҳам маълум бўлди.

2019 йил февралдан 2021 йил апрелигача, деярли ҳар ҳафта тўрт кеча давомида, ҳар бири тупроқ ва инсон жасадлари билан тўлган 6–8 та юк машинаси Қутайфадан чиқиб, Дўмир чўлидаги яширин дафн майдонига йўл олган.

Бу жараёнда иштирок этганлар – икки ҳайдовчи, уч механик, бир булдозер оператори ва Асаднинг элита Республика Гвардиясидан бўлган бир собиқ офицер – ҳар бири ҳиднинг дахшатини ҳали ҳам аниқ эслашини айтган.

Собиқ Республика Гвардияси офицерининг айтишича, минглаб жасадларни кўчириш ғояси 2018 йил охирида пайдо бўлган, чунки Асад фуқаролик урушида ғалабага яқинлашарди ва халқаро легитимликни тиклашга умид қиларди. У пайтда Асад минглаб сурияликларни қамаганликда аллақачон айбланаётган эди, аммо на маҳаллий мустақил гуруҳлар, на халқаро ташкилотлар қамоқхоналар ёки оммавий қабрларга яқинлашиш имконига эга бўлган.

Икки ҳайдовчи ва ўша офицернинг сўзларига кўра, ҳарбийлар уларга Қутайфадаги қабрни тозалаш ва қирғин далилларини йўқотиш операциянинг асосий мақсади эканини билдирган.

Суриялик ҳуқуқ ташкилотлари маълумотларига кўра, 160 мингдан ортиқ одам “йўқолган” ва улар ўнлаб оммавий қабрларда кўмилганига ишонч бор. Агар қазиш ва ДНК таҳлиллари амалга оширилса, бу Суриянинг энг оғриқли тузилишларидан бирини енгиллаштириши мумкин.

Бироқ бу каби ишлар учун зарур имкониятлар деярли йўқ. Ҳатто маълум оммавий қабрлар ҳам ҳимоясиз ва қазилмаганича қолмоқда. Янги ҳукумат (Асад режими ағдарилгандан кейин) бу қабрларда кимлар ётгани ҳақида бирор ҳужжат эълон қилмади, гарчи юзлаб оилалар буни талаб қилса ҳам.

“Онаси ўғлининг қабрини топишни кутар экан, хотини эрини, бола отасини кутар экан – бу юраги очиқ жароҳатдир”, деди Суриянинг фавқулодда вазиятлар ва офатлар вазири Раид ал-Солиҳ. 

Янги тузилган Йўқолганларни қидириш миллий комиссияси ДНК банки ва рақамли платформалар яратишни режалаштирганини айтди. Аммо бунинг учун мутахассислар, суд-тиббиёт ва ДНК экспертизаси етарли эмас.