Амударёга соя солаётган ГЭС. Тожикистоннинг мега лойиҳаси нега хавотир уйғотмоқда?

Жаҳон банкининг Инспекция кенгаши  Тожикистонда қурилаётган Роғун ГЭС лойиҳаларининг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон ва Туркманистон аҳолисининг шикоятини кўриб чиқиш учун қабул қилди. Бу ҳақда “Независимая” хабар берди.

Маълум қилинишича, шикоят Жаҳон банкининг “Роғун ГЭСни барқарор молиялаштириш” лойиҳасига ва у билан боғлиқ бўлган 2014 йилги экологик ва ижтимоий ҳужжатларни тайёрлаш ва янгилашга қаратилган техник ёрдам лойиҳасига ва уларнинг 350 миллион доллар миқдоридаги сармоясига тааллуқлидир.

Мурожаатчилар шуни таъкидлайдики, Жаҳон банки ва қўшимча 1 миллиард доллардан ортиқ маблағ ажратиш мажбуриятини олган бир қатор қўшма молиялаштирувчи институтлар лойиҳанинг атроф-муҳитга таъсиридаги камчиликларга қарамай Роғун ГЭСни қуриб битказиш лойиҳасини молиялаштиришни маъқуллаган.

“Айни пайтда Роғун ГЭС қурилишини якунлаш билан боғлиқ асосий муаммо шундаки, мавжуд атроф-муҳит ва ижтимоий муҳитга таъсирни баҳолаш тўлиқ эмас, ўн йил олдинги эскирган маълумотлар ва тушунчаларга асосланган ва лойиҳанинг асосий хавфларини етарли даражада акс эттирмайди”, дейилади хабарда.

Шунингдек, нашрнинг ёзишича, ҳужжатларда дарёнинг қуйи оқимида, айниқса, Оролбўйининг экологик офат зонасида яшовчи маҳаллий аҳоли манфаатлари тўлиқ ҳисобга олинмаган. Вахш дарёси сувининг қурилиш, сув омборини тўлдириш (бу жараён камида 15 йил давом этади) ва ГЭСни эксплуатация қилиш даврида камайиши ҳамда мавсумий қайта тақсимланиши, дарёнинг қуйи оқимларида — хусусан Вахш ва Амударёнинг қуйи ҳудудларида сув танқислигини келтириб чиқаради.

Жаҳон банкининг дастлабки ҳисоб-китобларига кўра, фақат Роғун сув омборини тўлдириш босқичида Амударёнинг Орол денгизига оқими йилига 0,8-1,2 куб километрга камаяди, бу эса ҳозирги оқимнинг камида 25 фоизини ташкил этади. Бундай улкан ҳажмдаги сувнинг йўқотилиши табиий ва антропоген экотизимларнинг шундоқ ҳам заиф ҳолатини янада оғирлаштиради, ерларнинг янада таназзулга учрашига, тупроқнинг шўрланишига ва чўлланишга олиб келади.

Қайд этилишича, айни дамда Амударёнинг қуйи оқими аҳолиси ўйламасдан қилинган совет гидроқурилиши туфайли Орол фожиаси оқибатларини умр бўйи ўз бошидан кечирмоқда. Улар чанг бўронлари ва сув сифатининг пастлиги туфайли соғлиқнинг ёмонлашиши, сув танқислиги ва ер деградацияси туфайли тирикчилик воситаларининг йўқолиши каби бугунги кундаги муаммоларга дуч келмоқда.

“Роғун лойиҳаси эса ушбу муаммоларни бир неча бор кучайтириши мумкин. Дарё режимининг ўзгариши қишлоқ хўжалиги ва сув таъминоти тизимларининг қимматга тушадиган трансформациясини талаб қилади”, дейилади хабарда.

Лойиҳанинг кумулятив таъсирига етарлича эътибор қаратилмаётгани ташвиш уйғотади. Лойиҳада Роғун ГЭСнинг Афғонистонда қурилаётган Қўштепа канали каби бошқа йирик сув хўжалиги лойиҳалари билан биргаликда синергетик таъсири деярли ҳисобга олинмаган. Мутахассисларнинг ҳеч бири бу икки гигант лойиҳа ишга тушгач, Амударё ва унга боғлиқ экотизимлар ҳамда аҳоли қанча зарар кўриши ҳақида асосли прогноз бергани йўқ. Амударёга бундай икки томонлама зарба, айниқса, прогноз қилинаётган иқлим ўзгариши ва минтақада сув ресурсларининг камайиши шароитида бутун ҳавза учун улкан ноаниқлик ва хавф туғдиради. Жаҳон банкининг Ўзбекистон учун прогнозларига кўра, 2050 йилга бориб Амударё ҳавзасида сув таъминоти 15-30 фоизга камайиши кутилмоқда, бу эса фақат деҳқончиликда 250 минггача иш ўринларини йўқотишга олиб келади ва иқлимга мослашиш учун миллиардлаб сармояларни талаб қилади.

Билдирилишича, Роғун ГЭСни қуриб битказиш лойиҳаси минтақанинг ноёб биологик хилма-хиллигига ҳам таҳдид солмоқда. Энг қимматли тўқай қайир экотизимлари, жумладан, UNESCO’нинг Бутунжаҳон табиий мероси рўйхатига киритилган “Тигровая балка” қўриқхонасининг тўқай ўрмонлари ва Ўзбекистон ва Туркманистон чегарасидаги Амударё қўриқхонаси зарар кўради. Бутунлай йўқ бўлиб кетиш арафасида турган Амударё сохта куракбурунларининг икки тури – осётрлар оқим режими ва оқизиқларни кўчиришнинг кейинги ўзгариши туфайли бутунлай йўқ бўлиб кетиши мумкин.

Шуни ҳам таъкидлаш керакки, ўн йил аввал Роғун ГЭСни қуриб битказиш режалари Тошкент ва Ашхободнинг кескин эътирозларига сабаб бўлган, аммо бугунги кунда Ўзбекистон ва Туркманистон расмийлари тўғонни қуриб битказишга очиқчасига қарши чиқмаяпти. Бу сукунат хавф-хатарлар йўқлигини англатмайди, балки ўзгарган геосиёсий вазиятни ёки Марказий Осиё сув муаммоларини давлатлараро муҳокама қилишда шаффофликнинг етишмаслигини акс эттириши мумкин. Бироқ қўшнилар томонидан жамоатчилик танқидининг йўқлиги лойиҳа ташаббускорларидан ҳам, молия институтларидан ҳам Роғун ГЭСнинг бутун минтақа учун экологик ва ижтимоий хавфсизлигини таъминлаш масъулиятини олиб ташламайди.

Баландлиги 335 м бўлган тўғоннинг ҳозирги максимал вариантида лойиҳанинг иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлиги ҳам савол туғдиради. Объектга аллақачон 5 миллиард доллардан ортиқ маблағ сарфланган бўлсада, Роғун ГЭСни қуриб битказиш харажатлари доимий равишда ўсиб бормоқда ва аллақачон 6 миллиард доллардан ошди. Бу эса ишлаб чиқарилган электр энергияси станцияни қуриш харажатларини қоплаш учун етарлича юқори нархда сотилишини англатади.

Нашрнинг ёзишича, қўшни давлатлар ўз энергетикасини жадал суръатлар билан ривожлантирмоқда, Афғонистон ва Покистоннинг тўлов қобилияти шубҳали. Тожикистон ҳукумати эса маҳаллий аҳоли учун электр энергияси тарифларини ҳар йили ошириб бормоқда, бу йил эса электр энергияси учун тўловдан бўйин товлаганлик учун ҳатто қамоқ жазосигача бўлган жиноий жазони жорий қилди.

Қайд этилишича, ишончли маълумотлар ва ўз хавотирларини билдириш имконияти йўқлиги минтақа аҳолисини овоз бериш ҳуқуқидан ва ўз келажагини режалаштириш имкониятидан маҳрум қилади. Нашрга кўра, инспекция кенгашига шикоят қилган аризачилар таъқиблардан қўрқиб, махфийликни сўрашга мажбур бўлган, бу эса минтақадаги фуқаролик жамиятининг ҳолатини яққол кўрсатади.