ФХХ россиялик олимлар орасидан “Хитой жосуслари”ни қидирмоқда

Россия Федерал хавфсизлик хизмати (ФХХ) Россиядаги илмий фаолият устидан назоратни кучайтирди. 24 июн куни махсус хизматнинг россиялик олимларнинг халқаро ҳамкорлиги устидан назоратни кучайтирувчи янги қонун кучга кирди. Энди хорижий шериклар билан ўзаро муносабатлар  ЕГИСУ НИОКТР рақамли маълумотлар базасида қайд этилиши керак – илмий ташкилотлар у эрда режалаштирилган алоқалар тўғрисидаги маълумотларни киритишлари ва ФХХнинг миллий хавфсизликка таҳдидни баҳолашини кутишлари керак. Бу ҳақда “Deutsche Welle” хабар берди.

“Янги қоидалар барча университетлар, илмий-тадқиқот институтлари, шунингдек, илмий, техник ёки инновацион фаолият билан шуғулланувчи бошқа субъектлар учун амал қилади – моҳиятан, бу фан устидан совет назоратининг рақамли версияси”, деб тушунтиради рус тарихчиси ва социологи Дмитрий Дубровский.

Унинг таъкидлашича, 2022 йилдан бери Россияда олимларни таъқиб қилиш тизимли бўлиб келган:

“Илмий алоқалар учун рухсат берган органлар шундай дейишади: Ва энди биз бу давлат сири эканлигига ишонамиз”.

“Т-инвариант” нашри маълумотларига кўра, 2022 йилдан буён 94 нафар олим таъқибга учраган, уларнинг 43 нафарига нисбатан жиноий иш қўзғатилган.

Олимларни Хитой фойдасига хиёнатда айблаш ҳолатлари бир-биридан ажралиб туради – суд жараёни ёпиқлиги сабабли аниқ сонни аниқлаб бўлмайди ва илмий лойиҳаларнинг кўплаб иштирокчилари ошкор қилмаслик тўғрисидаги битимларни имзолашлари керак.

Олимлар ХХ аср охиридан бери Хитой фойдасига жосуслик қилишда айбланиб келинмоқда

Россиялик олимлар 1990 йилларнинг охиридан бери Хитой фойдасига жосуслик қилгани учун жиноий жавобгарликка тортилган. Хитой фойдасига жосусликда айбланган биринчи рус олимларидан бири красноярсклик физик Валентин Даниловдир. У 2001 йилда Хитой томони учун синов қурилмасини яратиш вақтида махфий маълумотларни узатганликда айбланиб ҳибсга олинган. Данилов қуёш фаоллигининг сунъий йўлдошларга таъсирини ўрганиб чиқди ва у фақат очиқ манбалардан фойдаланишини таъкидлади. Шунга қарамай, у 14 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинди.

2012 йилда олим шартли равишда озодликка чиқарилган, 2020 йилда эса Европа Инсон ҳуқуқлари суди унинг адолатли судловга бўлган ҳуқуқи бузилгани ҳақида ҳукм чиқарган.

Ушбу иш билан параллел равишда, ФХХ Хитойга махфий маълумотларни узатишда айбланган океанолог Владимир Шчуровни таъқиб қилмоқда. Бошқа айбловлар, жумладан, жосуслик ҳам тасдиқланмади ва Шчуров охир-оқибат давлат сирларини ошкор қилиш моддаси бўйича икки йиллик шартли қамоқ жазосига ҳукм қилинди.

Худди шундай воқеа “Военмех” Болтиқбўйи давлат техника университети профессорлари Евгений Афанасев ва Святослав Бобишев билан содир бўлди. Улар 2002-2009 йилларда университетлараро келишув доирасида Ҳарбин политехника институтига маъруза ўқиш учун боришди.

Ҳамкасбларнинг сўзларига кўра, барча ўқув материаллари ФХХ томонидан текширилган. Шунга қарамай, 2010 йилда иккаласи ҳам ҳибсга олинган ва Булава ракета тизими ҳақидаги махфий маълумотларни тарқатишда айбланган.

Суд жараёни ёпиқ эшиклар ортида ўтказилди. Афанасев 12 йилу 6 ой, Бобишев 12 йилга озодликдан маҳрум этилди. 2015 йилда Афанасев ҳибсда вафот этгани маълум бўлди.

Халқаро Амнистия инсон ҳуқуқлари ташкилоти уларни сиёсий маҳбуслар деб тан олди, бу эса узатилган жадваллар фақат орқага қараб махфий деб тан олинганини ва таълим жараёни учун мўлжалланганлигини кўрсатди.

“Гиперсоник ҳолат”

Россиянинг Украинага кенг кўламли бостириб кириши бошланганидан сўнг, ФХХ Хитой фойдасига жосуслик қилганликда айбланган тўртта олимни бирин-кетин ҳибсга олди. Бу жараён “гиперсоник ҳолат” деб номланган; унинг айбланувчилари Авангард ва Кинжал ракета тизимларини яратишда қўлланилиши мумкин бўлган технологиялар билан шуғулланадиган илмий институтлар ходимлари эди.

Бироқ, айбланувчининг ҳамкасблари жосуслик мавжудлигига шубҳа билдирди: барча илмий нашрлар, уларнинг сўзларига кўра, аввалроқ ФХХ вакиллари билан келишилган.

2022 йил июнь ойида ҳибсга олинган новосибирсклик физик Дмитрий Колкернинг иши айниқса резонансли бўлди. Унинг ўғли айтишича, давлатга хиёнат (Россия Федерацияси Жиноят кодексининг 275-моддаси) айбловининг сабаби 2018 йилда Хитойда бўлиб ўтган конференцияда ўқилган маърузалар эди.

Колкер охирги босқичда ошқозоности бези саратонидан азият чекди ва Лефортово тергов изоляторига ўтказилгандан уч кун ўтиб вафот этди.

Яқинларига кўра, унинг чиқишларида махфий маълумотлар бўлмаган ва махсус хизматлар билан келишилган. Худди шундай айблов Россия Фанлар академиясининг Назарий ва амалий механика институти директори Александр Шиплюкга ҳам қўйилди – у 15 йилга озодликдан маҳрум этилди.

Дмитрий Дубровскийнинг таъкидлашича, ФХХ бундай ишларни “шаблонга кўра” қўйиб, инерция билан ҳаракат қилади:

“Хитой учун ишлаганликда айблаш айбни исботлашнинг энг осон йўли, чунки у ерда олимлар очиқ фаолият юритади”, дейди у.

“Хитой ҳеч қандай муносабат билдирмаяпти”

Лейпциг университетининг “Хитойшунослик” дастури магистранти, “Хитой полициячиси” Телеграм-каналининг муаллифи Алексей Чигадаевнинг сўзларига кўра, янги технологияларга жуда муҳтож бўлган Хитой расмийлари ҳақиқатан ҳам уларни олиш учун ҳар қандай имкониятни қидирмоқда. Унинг қайд этишича, Пекин россиялик олимларнинг ҳибсга олинишига расман изоҳ бермаган ва уларга ошкора муносабат билдирмаган.

“Россия суд жараёнларини айбловларни ошкора эълон қилмасдан ўтказмоқда, Хитой эса “алмаштириш”га уринмаяпти ва бу каби ишлар бўйича халқ дипломатиясидан қочяпти”,  дейди у.

Чигадаев Хитой фуқароларини жосусликда айблаш ҳолатлари маълум эмаслигини қўшимча қилди. У “The New York Times” газетасининг яқинда чоп этилган нашрига ишора қилди, унга кўра, Россия разведка идоралари Хитойнинг турли соҳаларга, хусусан, аэродинамика ва учувчисиз технологияларга қизиқишидан хавотирда.

Америкалик журналистлар Арес Леакс хакерлар гуруҳидан олинган Россия махсус хизматларининг ички ҳужжатларига мурожаат қилмоқда, шунинг учун улар ҳужжатларнинг ҳақиқийлигини даъво қила олмайди.Ушбу маълумотда россиялик олимларни жалб қилишга уринаётган Хитой разведкаси фаоллашгани ҳақида далолат беради.

Россиянинг Украинага бостириб кириши давридаги ҳарбий тажрибасига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шу билан бирга, Чигадаевнинг фикрича, россиялик олимларга қарши кўплаб жиноий ишларнинг тафсилотлари махсус хизматлар Хитой фойдасига ҳақиқий очиқ айғоқчиликни кўрсатишдан кўра “хавфсиз ўйнашга” уринаётганидан далолат беради.

“Тадқиқотга таъсири”

“Кўп сонли суд ишларида маълумотларнинг Хитой томонига ўтказилиши Россия махсус хизматларининг билими билан содир бўлганлиги айтилади. Айблов предмети айнан нима бўлганлиги аниқ маълум эмас, чунки махфий материаллардан фақат прокуратура эксперти фойдаланиши мумкин: Ҳатто судда ҳам бундай имконият йўқ, бу бир томонлама ўйин”, деб таъкидлайди тарихчи ва социолог Дубровский.

Дубровский, шунингдек, бир қатор ҳолатларда қўлланилган шубҳали далилларга эътибор қаратади.

“Масалан, МАИнинг собиқ доценти Алексей Воробёв хиёнат учун 20 йил жазо олди: тергов хотира картасида топилган “хитой чанги” ҳақида гапирди, у ерда реферат фотосурати сақланган, гўё у чет элга кўчирилган”.

Дмитрий Дубровскийнинг фикрича, илмий фаолият устидан назорат кучайиши Россияда илмий жамоатчиликнинг яккаланишига олиб келади.

“Ғарблик ҳамкасблар билан алоқаларни узгандан сўнг, россиялик олимларнинг муқобил вариантлари тобора камайиб бормоқда – айниқса ўз грант дастурларини фаол равишда илгари сураётган Хитой билан яқинлашиш фонида. Кўриб турганимдек, айрим ёшлар илм-фанга киришни истамайди, нега давлат топшириғини бажариб, 15 йил олиш мумкин бўлса?” дейди Дубровский.

Унинг фикрича, кўплаб хиёнат ҳолатлари разведка маълумотлари учун статистик маълумотлардан бошқа нарса эмас.

“Ҳа, жосуслик барча мамлакатларда мавжуд, аммо бу ҳолатларда биз лойиҳада ишлаётган одамлар жиноят ишларида қандай қилиб айбланувчига айланганини кўрамиз. Бу Россияда илм-фан ривожини секинлаштиради, аммо ҳозирги режимда, эҳтимол бу энг яхшисидир”, дея хулоса қилади у.