Suv muammosi, havo ifloslanishiga yechim bormi?

Bugungi kunda Yer yuzidagi eng katta xavf faqtgina yadro mojarosi emas. Ayni damda insoniyat yadro dahshatidan kam bo‘lmagan muammo bilan yuzlashmoqda. Bu iqlim o‘zgarishi jarayonidir. Shunday ekan, endilikda iqlim o‘zgarishi muammosini hal qilish bu sohaga aloqador mutaxassislar va dunyo aholisi oldidagi tarixiy topshiriqqa aylangan. QALAMPIR.UZ bu mavzuda Bayrut universiteti Tabiatga asoslangan yechimlar bo‘limi rahbari Bunafsha Mislimshoyeva bilan suhbatlashdi.

Muxbir: Xayrli kun. Salom, Bunafsha. Bu Mirjalol. Sizni ko‘rganimdan xursandman. Keling, intervyumizni boshlasak. Bizga o‘zingiz haqingizda aytib bera olasizmi? Loyiha rahbari sifatidagi rolingiz, tabiatga asoslangan yechimlarni ishlab chiqishda umumiy ma’lumot bersangiz.

Bunafsha Mislimshoyeva: Salom, Mirjalol. Sizni masofadan bo‘lsa ham ko‘rganimdan, tanishganimdan juda xursandman. Mazkur juda muhim mavzuni ko‘rib chiqishni taklif qilganingiz uchun rahmat. Mening ismim Bunafsha, men hozirda Resilience by SixSense kompaniyasida ishlayapman. Bu Fransiya kompaniyasi bo‘lib, biz mijozlarimizga iqlim o‘zgarishi ta’sirini va bu ta’sirga qanday yaxshi moslashishimizni tushunishda yordam beramiz. Mening rolim, xususan, xalqaro biznesni rivojlantirish, geografik doiramizni kengaytirish, shuningdek, tabiatga asoslangan yechimlar ustida ishlayotgan kichik jamoani boshqarishdir. Bir tomondan, biz iqlim o‘zgarishi ma’lum bir hududga yoki ma’lum bir aktivga qanday ta’sir qilishini tushunishga harakat qilamiz, keyin esa iqlim o‘zgarishi ta’sirini kamaytiradigan yechimlarni taklif qilishga harakat qilamiz. Bu suv toshqini, issiqlik to‘lqini va hokazo bo‘lishi mumkin. Men so‘nggi ikki yarim yildan beri shu ish bilan shug‘ullanib kelyapman.

Muxbir: Tabiatga asoslangan yechimlar O‘zbekistonda suv tanqisligini kamaytirishga qanday yordam berishi mumkinligini tushuntira olasizmi?

Bunafsha Mislimshoyeva: Umuman olganda, O‘zbekistonda, balki boshqa markaziy va begona mamlakatlarda ham, biz yaxshi bilamizki, suv tanqisligi katta muammo hisoblanadi, chunki ko‘plab mamlakatlar qishloq xo‘jaligiga bog‘liq. Ko‘plab qishloq xo‘jaliklari, tog‘oldi hududlar bunga yaqqol misoldir. Xo‘sh, savolga qaytadigan bo‘lsak, bunday holda men tabiatga asoslangan yechimni landshaft darajasida yoki landshaft kontekstida kengroq kontekstda ko‘rib chiqishimiz kerak, deb o‘ylayman. Bu yerda tabiatga asoslangan yechim, masalan, suv sifati yoki suv mavjudligini yaxshilash uchun tabiiy jarayonlardan foydalanish mumkin. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, masalan, qishloq xo‘jaligi sharoitida, agroo‘rmon deb ataladigan amaliyot hozir butun dunyoda keng qo‘llanilmoqda. Bu asosan daraxtlarni qishloq xo‘jaligi landshaftiga birlashtiradi. Shunday qilib, bu tuproq namligini saqlashga yordam beradi. Bu tuproq eroziyasini kamaytirishi mumkin. Bu tuproqning sifatini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin. Buning uchun ilmiy guruhlar mavjud. Demak, O‘zbekistonda, qishloq xo‘jaligi ko‘p suv iste’mol qiladigan boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlarida bo‘lgani kabi, agroo‘rmonchilik usuli dehqonchilikni qurg‘oqchilikka chidamli qilishi, masalan, sug‘orishga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirishi mumkin. Agar siz yerdan foydalanish kontekstiga qarasangiz, xuddi shunday.

Agar siz shahar kontekstiga qarasangiz, masalan, yashil tomlar yoki yashil devorlar kabi yashil infratuzilmani qurish suv boshqaruvini yaxshilashga, hatto suvni tejash texnologiyasiga ham hissa qo‘shishi mumkin. Shunday qilib, u asosan suvni tuproq ichida ushlab turadi yoki u oqib turgan suv o‘rniga uni to‘plashi mumkin.

Bular uni yanada aniqroq qilish uchun ikkita misol edi. Shunday qilib, masalan, agroo‘rmon va yashil uy kabi texnikalar suv sifati va mavjudligiga hissa qo‘shishi mumkin. 

Muxbir: Xo‘sh, hozirda suv tanqisligini bartaraf etish bo‘yicha qandaydir aniq loyiha yoki tashabbuslar ustida ishlayapsizmi?

Bunafsha Mislimshoyeva: Biz hozirda nafaqat O‘zbekiston, balki Butunjahon tabiiy ofatlarni kamaytirish va qayta tiklash bo‘yicha Global Facility bilan hamkorlik qilmoqdamiz. Markaziy Osiyo va Kavkazning tog‘li hududlarida tabiatga asoslangan yechimlar imkoniyatlarini mintaqaviy baholashni o‘tkazmoqdamiz. Va bu topshiriqning mavzusi juda keng bo‘lsa-da, suv tanqisligi bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan ba’zi tarkibiy qismlar mavjud. Masalan, Markaziy Osiyo davlatlari duch kelayotgan iqlim xavf-xatarlaridan biri bu toshqinlardir. Bu yerda, masalan, biz yana agroo‘rmonchilik texnikasiga, suvni tejashni kuchaytirishga yordam beradigan o‘rmonlarni tiklash bilan bog‘liq tadbirlarga va hokazolarga qaytamiz. Demak, bu hozirda biz ishtirok etayotgan loyiha. Bunga O‘zbekiston ham kiradi. Nihoyat, ushbu loyiha Markaziy Osiyo va Kavkaz darajasida, mintaqada tabiatga asoslangan yechimning salohiyati qanday ekanligiga baho beradi.

Muxbir: Nima deb o‘ylaysiz? Ushbu sa’y-harakatlarda hukumat siyosati va xalqaro hamkorlik qanday rol o‘ynaydi? 

Bunafsha Mislimshoyeva: Haqiqatdan ham hukumat siyosati tabiatga asoslangan yechimlarning amalga oshirilishini ta’minlashning o‘rtasida, tarmoq rejalashtirish bilan, xalqaro strategiyalar va milliy maqsadlar bilan birlashtirilgan. Siyosat, masalan, ular tartibga soluvchi bazani ta’minlaydi. Ular moddiy rag‘batlantirishni ta’minlaydi. Ular tabiatga asoslangan yechimlar atrofida tadqiqot va innovatsiyalar uchun sharoitlarni taqdim etadi. Boshqa tomondan, masalan, xalqaro korporatsiya, ular moliyalashtirishni ta’minlaydi, ular bilim almashish va salohiyatni oshirish faoliyati va xalqaro iqlim siyosatini shakllantirish uchun platforma beradi. Shunday qilib, ularning ikkalasi ham tabiatga asoslangan yechimlarning kengayishi va barqarorligini ta’minlash uchun bir-birini juda kuchli to‘ldiradi. 

Muxbir: Endi keyingi qism – Markaziy Osiyoda, O‘zbekistonda havoning ifloslanishi. Hozirgi holat va muammolar. Suv tanqisligi havoning ifloslanishi bilan bog‘liqmi? 

Bunafsha Mislimshoyeva: Ҳавоning ifloslanishi suv resurslarining ifloslanishiga hissa qo‘shishi mumkin. Agar suv havzalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqindilar mavjud bo‘lsa, suvni ifloslantirishi yoki bu kimyoviy moddalarni havoga chiqarishi mumkin bo‘lgan ba’zi kimyoviy moddalar yoki ma’lum o‘g‘itlardan foydalanadigan qishloq xo‘jaligi amaliyotlari mavjud bo‘lsa. Shunday qilib, bu ifloslanish nihoyat suv havzalarida, masalan, ko‘llar va daryolarda joylashib, ularni ifloslantirishi mumkin. Va bu bilan suv, asosan, endi foydalanishga yaroqsiz bo‘lib qoladi. Va keyin bu suvni tozalash, uni kimyoviy moddalardan tozalash va qayta ishlatish juda qimmatga tushadi. Shunday qilib, havoning ifloslanishi va suv tanqisligining kombinatsiyasi juda katta iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlarga olib kelishi mumkin. Chunki suvni qayta ishlatish uchun tozalash juda qimmatga tushadi. Bu, masalan, ushbu suvdan foydalanadigan aholining sog‘lig‘iga ta’sir qiladi.

Bundan tashqari, demak, bu nafaqat salomatlikka, balki ekotizimlarga ham ta’sir qiladi. Shuningdek, bu sog‘liqni saqlash xarajatlariga, umumiy hayot sifatiga ta’sir qiladi

Muxbir: Shunday qilib, havo ifloslanishini kamaytirish uchun samarali tabiiy yechimlarni tasvirlab bera olasizmi? 

Bunafsha Mislimshoyeva: Ha. Aslida, ular juda ko‘p, lekin men asosiylarini aytib o‘tmoqchiman. Masalan, milliy ekotizimni tiklash. Bu yerda biz asosan, masalan, o‘rmonlarni yoki suv-botqoqlarni tiklash haqida gapiramiz. Shunday qilib, biz tiklay oladigan va rivojlanishi mumkin bo‘lgan har qanday tabiiy ekotizim, asosan, toza havoga hissa qo‘shishi mumkin. Shahar kontekstidagi yana bir misol, masalan, yashil bog‘lar yoki yashil xiyobonlar yoki yashil tomlarni yaratish kabi tabiatga asoslangan yechimlarni shaharni ko‘kalamzorlashtirish bo‘lishi mumkin. Ularning barchasi, shahardagi barcha tabiiy elementlar nafaqat havoning ifloslanishiga yoki havoni tozalashga, balki, masalan, issiqlik to‘lqinlarini kamaytirishga ham hissa qo‘shishi mumkin.

Muxbir: Tabiatga asoslangan yechimlar orqali suv tanqisligi va havoning ifloslanishini bartaraf etishda sizning kelajakdagi maqsadlaringiz va ustuvorligingiz qanday? 

Bunafsha Mislimshoyeva: Xo‘sh, mening kelajakdagi maqsadim va ustuvorligim, asosan, suv tanqisligiga yechim topishga hissa qo‘shishdir. Bu O‘zbekistonda bo‘ladimi, boshqa mamlakatlarda mahalliy yoki milliy miqyosda bo‘ladimi farqi yo‘q. Mening maqsadim yana yechim topishga hissa qo‘shishdir.

Muxbir: Shunday qilib, shaxsiy tushunchalar. Ishingizda sizni rag‘batlantirgan shaxsiy tajribangiz yoki muvaffaqiyat hikoyalaringiz bilan o‘rtoqlasha olasizmi?

Bunafsha Mislimshoyeva: Ha. To‘g‘risi, birinchi marta ish boshlaganimda TGIZ`ning Tojikistondagi o‘rmon xo‘jaligi loyihasida ishlaganman. Men asosan mahalliy hamjamiyatlarda o‘rmon boshqaruvini yaxshilash yoki yaxshilashda ishtirok etdim. Mana, oradan 17 yil o‘tib, gazetada o‘sha yondashuv yoki biz o‘sha paytda boshlagan loyiha haqida maqola chiqdi. Ha, men o‘sha loyihaga hissa qo‘shmoqchiman va buning natijasida Tojikistonda uni boshqarish uchun barqaror bo‘lgan narsa targ‘ib qilinayotganini ko‘rib juda xursand bo‘ldim. Bu haqiqatan ham mening hamkasblarim o‘sha paytda qilgan kichikroq ishni bugun biroz kattaroq qilganini ko‘rish uchun tashvishimni ilhomlantirdi. 

Muxbir: Shunday qilib, suhbatimiz tugadi. Ishtirok etganingiz uchun tashakkur. Taklifimizni qabul qilganingiz uchun tashakkur. Vaqtingizni ajratganingiz uchun katta rahmat. Siz baham ko‘rgan har bir narsa uchun rahmat, sizning tajribangiz biz uchun qimmatlidir. Biz buni tomoshabinlarimizga taqdim etish uchun foydalanamiz. Sizga katta rahmat. Ishtirok etganingiz uchun tashakkur.

Bunafsha Mislimshoyeva: Rahmat. Boshqa savollaringiz bo‘lsa, menga xabar bering.