Сув муаммоси, ҳаво ифлосланишига ечим борми?

Бугунги кунда Ер юзидаги энг катта хавф фақтгина ядро можароси эмас. Айни дамда инсоният ядро даҳшатидан кам бўлмаган муаммо билан юзлашмоқда. Бу иқлим ўзгариши жараёнидир. Шундай экан, эндиликда иқлим ўзгариши муаммосини ҳал қилиш бу соҳага алоқадор мутахассислар ва дунё аҳолиси олдидаги тарихий топшириққа айланган. QALAMPIR.UZ бу мавзуда Байрут университети Табиатга асосланган ечимлар бўлими раҳбари Бунафша Мислимшоева билан суҳбатлашди.

Мухбир: Хайрли кун. Салом, Бунафша. Бу Миржалол. Сизни кўрганимдан хурсандман. Келинг, интервьюмизни бошласак. Бизга ўзингиз ҳақингизда айтиб бера оласизми? Лойиҳа раҳбари сифатидаги ролингиз, табиатга асосланган ечимларни ишлаб чиқишда умумий маълумот берсангиз.

Бунафша Мислимшоева: Салом, Миржалол. Сизни масофадан бўлса ҳам кўрганимдан, танишганимдан жуда хурсандман. Мазкур жуда муҳим мавзуни кўриб чиқишни таклиф қилганингиз учун раҳмат. Менинг исмим Бунафша, мен ҳозирда Resilience by SixSense компаниясида ишлаяпман. Бу Франция компанияси бўлиб, биз мижозларимизга иқлим ўзгариши таъсирини ва бу таъсирга қандай яхши мослашишимизни тушунишда ёрдам берамиз. Менинг ролим, хусусан, халқаро бизнесни ривожлантириш, географик доирамизни кенгайтириш, шунингдек, табиатга асосланган ечимлар устида ишлаётган кичик жамоани бошқаришдир. Бир томондан, биз иқлим ўзгариши маълум бир ҳудудга ёки маълум бир активга қандай таъсир қилишини тушунишга ҳаракат қиламиз, кейин эса иқлим ўзгариши таъсирини камайтирадиган ечимларни таклиф қилишга ҳаракат қиламиз. Бу сув тошқини, иссиқлик тўлқини ва ҳоказо бўлиши мумкин. Мен сўнгги икки ярим йилдан бери шу иш билан шуғулланиб келяпман.

Мухбир: Табиатга асосланган ечимлар Ўзбекистонда сув танқислигини камайтиришга қандай ёрдам бериши мумкинлигини тушунтира оласизми?

Бунафша Мислимшоева: Умуман олганда, Ўзбекистонда, балки бошқа марказий ва бегона мамлакатларда ҳам, биз яхши биламизки, сув танқислиги катта муаммо ҳисобланади, чунки кўплаб мамлакатлар қишлоқ хўжалигига боғлиқ. Кўплаб қишлоқ хўжаликлари, тоғолди ҳудудлар бунга яққол мисолдир. Хўш, саволга қайтадиган бўлсак, бундай ҳолда мен табиатга асосланган ечимни ландшафт даражасида ёки ландшафт контекстида кенгроқ контекстда кўриб чиқишимиз керак, деб ўйлайман. Бу ерда табиатга асосланган ечим, масалан, сув сифати ёки сув мавжудлигини яхшилаш учун табиий жараёнлардан фойдаланиш мумкин. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, масалан, қишлоқ хўжалиги шароитида, агроўрмон деб аталадиган амалиёт ҳозир бутун дунёда кенг қўлланилмоқда. Бу асосан дарахтларни қишлоқ хўжалиги ландшафтига бирлаштиради. Шундай қилиб, бу тупроқ намлигини сақлашга ёрдам беради. Бу тупроқ эрозиясини камайтириши мумкин. Бу тупроқнинг сифатини сезиларли даражада яхшилаши мумкин. Бунинг учун илмий гуруҳлар мавжуд. Демак, Ўзбекистонда, қишлоқ хўжалиги кўп сув истеъмол қиладиган бошқа Марказий Осиё мамлакатларида бўлгани каби, агроўрмончилик усули деҳқончиликни қурғоқчиликка чидамли қилиши, масалан, суғоришга бўлган эҳтиёжни камайтириши мумкин. Агар сиз ердан фойдаланиш контекстига қарасангиз, худди шундай.

Агар сиз шаҳар контекстига қарасангиз, масалан, яшил томлар ёки яшил деворлар каби яшил инфратузилмани қуриш сув бошқарувини яхшилашга, ҳатто сувни тежаш технологиясига ҳам ҳисса қўшиши мумкин. Шундай қилиб, у асосан сувни тупроқ ичида ушлаб туради ёки у оқиб турган сув ўрнига уни тўплаши мумкин.

Булар уни янада аниқроқ қилиш учун иккита мисол эди. Шундай қилиб, масалан, агроўрмон ва яшил уй каби техникалар сув сифати ва мавжудлигига ҳисса қўшиши мумкин. 

Мухбир: Хўш, ҳозирда сув танқислигини бартараф этиш бўйича қандайдир аниқ лойиҳа ёки ташаббуслар устида ишлаяпсизми?

Бунафша Мислимшоева: Биз ҳозирда нафақат Ўзбекистон, балки Бутунжаҳон табиий офатларни камайтириш ва қайта тиклаш бўйича Global Facility билан ҳамкорлик қилмоқдамиз. Марказий Осиё ва Кавказнинг тоғли ҳудудларида табиатга асосланган ечимлар имкониятларини минтақавий баҳолашни ўтказмоқдамиз. Ва бу топшириқнинг мавзуси жуда кенг бўлса-да, сув танқислиги билан бевосита ва билвосита боғлиқ бўлган баъзи таркибий қисмлар мавжуд. Масалан, Марказий Осиё давлатлари дуч келаётган иқлим хавф-хатарларидан бири бу тошқинлардир. Бу ерда, масалан, биз яна агроўрмончилик техникасига, сувни тежашни кучайтиришга ёрдам берадиган ўрмонларни тиклаш билан боғлиқ тадбирларга ва ҳоказоларга қайтамиз. Демак, бу ҳозирда биз иштирок этаётган лойиҳа. Бунга Ўзбекистон ҳам киради. Ниҳоят, ушбу лойиҳа Марказий Осиё ва Кавказ даражасида, минтақада табиатга асосланган ечимнинг салоҳияти қандай эканлигига баҳо беради.

Мухбир: Нима деб ўйлайсиз? Ушбу саъй-ҳаракатларда ҳукумат сиёсати ва халқаро ҳамкорлик қандай роль ўйнайди? 

Бунафша Мислимшоева: Ҳақиқатдан ҳам ҳукумат сиёсати табиатга асосланган ечимларнинг амалга оширилишини таъминлашнинг ўртасида, тармоқ режалаштириш билан, халқаро стратегиялар ва миллий мақсадлар билан бирлаштирилган. Сиёсат, масалан, улар тартибга солувчи базани таъминлайди. Улар моддий рағбатлантиришни таъминлайди. Улар табиатга асосланган ечимлар атрофида тадқиқот ва инновациялар учун шароитларни тақдим этади. Бошқа томондан, масалан, халқаро корпорация, улар молиялаштиришни таъминлайди, улар билим алмашиш ва салоҳиятни ошириш фаолияти ва халқаро иқлим сиёсатини шакллантириш учун платформа беради. Шундай қилиб, уларнинг иккаласи ҳам табиатга асосланган ечимларнинг кенгайиши ва барқарорлигини таъминлаш учун бир-бирини жуда кучли тўлдиради. 

Мухбир: Энди кейинги қисм – Марказий Осиёда, Ўзбекистонда ҳавонинг ифлосланиши. Ҳозирги ҳолат ва муаммолар. Сув танқислиги ҳавонинг ифлосланиши билан боғлиқми? 

Бунафша Мислимшоева: Ҳавонинг ифлосланиши сув ресурсларининг ифлосланишига ҳисса қўшиши мумкин. Агар сув ҳавзаларига тўғридан-тўғри чиқиндилар мавжуд бўлса, сувни ифлослантириши ёки бу кимёвий моддаларни ҳавога чиқариши мумкин бўлган баъзи кимёвий моддалар ёки маълум ўғитлардан фойдаланадиган қишлоқ хўжалиги амалиётлари мавжуд бўлса. Шундай қилиб, бу ифлосланиш ниҳоят сув ҳавзаларида, масалан, кўллар ва дарёларда жойлашиб, уларни ифлослантириши мумкин. Ва бу билан сув, асосан, энди фойдаланишга яроқсиз бўлиб қолади. Ва кейин бу сувни тозалаш, уни кимёвий моддалардан тозалаш ва қайта ишлатиш жуда қимматга тушади. Шундай қилиб, ҳавонинг ифлосланиши ва сув танқислигининг комбинацияси жуда катта иқтисодий ва ижтимоий харажатларга олиб келиши мумкин. Чунки сувни қайта ишлатиш учун тозалаш жуда қимматга тушади. Бу, масалан, ушбу сувдан фойдаланадиган аҳолининг соғлиғига таъсир қилади.

Бундан ташқари, демак, бу нафақат саломатликка, балки экотизимларга ҳам таъсир қилади. Шунингдек, бу соғлиқни сақлаш харажатларига, умумий ҳаёт сифатига таъсир қилади

Мухбир: Шундай қилиб, ҳаво ифлосланишини камайтириш учун самарали табиий ечимларни тасвирлаб бера оласизми? 

Бунафша Мислимшоева: Ҳа. Аслида, улар жуда кўп, лекин мен асосийларини айтиб ўтмоқчиман. Масалан, миллий экотизимни тиклаш. Бу ерда биз асосан, масалан, ўрмонларни ёки сув-ботқоқларни тиклаш ҳақида гапирамиз. Шундай қилиб, биз тиклай оладиган ва ривожланиши мумкин бўлган ҳар қандай табиий экотизим, асосан, тоза ҳавога ҳисса қўшиши мумкин. Шаҳар контекстидаги яна бир мисол, масалан, яшил боғлар ёки яшил хиёбонлар ёки яшил томларни яратиш каби табиатга асосланган ечимларни шаҳарни кўкаламзорлаштириш бўлиши мумкин. Уларнинг барчаси, шаҳардаги барча табиий элементлар нафақат ҳавонинг ифлосланишига ёки ҳавони тозалашга, балки, масалан, иссиқлик тўлқинларини камайтиришга ҳам ҳисса қўшиши мумкин.

Мухбир: Табиатга асосланган ечимлар орқали сув танқислиги ва ҳавонинг ифлосланишини бартараф этишда сизнинг келажакдаги мақсадларингиз ва устуворлигингиз қандай? 

Бунафша Мислимшоева: Хўш, менинг келажакдаги мақсадим ва устуворлигим, асосан, сув танқислигига ечим топишга ҳисса қўшишдир. Бу Ўзбекистонда бўладими, бошқа мамлакатларда маҳаллий ёки миллий миқёсда бўладими фарқи йўқ. Менинг мақсадим яна ечим топишга ҳисса қўшишдир.

Мухбир: Шундай қилиб, шахсий тушунчалар. Ишингизда сизни рағбатлантирган шахсий тажрибангиз ёки муваффақият ҳикояларингиз билан ўртоқлаша оласизми?

Бунафша Мислимшоева: Ҳа. Тўғриси, биринчи марта иш бошлаганимда TGIZ`нинг Тожикистондаги ўрмон хўжалиги лойиҳасида ишлаганман. Мен асосан маҳаллий ҳамжамиятларда ўрмон бошқарувини яхшилаш ёки яхшилашда иштирок этдим. Мана, орадан 17 йил ўтиб, газетада ўша ёндашув ёки биз ўша пайтда бошлаган лойиҳа ҳақида мақола чиқди. Ҳа, мен ўша лойиҳага ҳисса қўшмоқчиман ва бунинг натижасида Тожикистонда уни бошқариш учун барқарор бўлган нарса тарғиб қилинаётганини кўриб жуда хурсанд бўлдим. Бу ҳақиқатан ҳам менинг ҳамкасбларим ўша пайтда қилган кичикроқ ишни бугун бироз каттароқ қилганини кўриш учун ташвишимни илҳомлантирди. 

Мухбир: Шундай қилиб, суҳбатимиз тугади. Иштирок этганингиз учун ташаккур. Таклифимизни қабул қилганингиз учун ташаккур. Вақтингизни ажратганингиз учун катта раҳмат. Сиз баҳам кўрган ҳар бир нарса учун раҳмат, сизнинг тажрибангиз биз учун қимматлидир. Биз буни томошабинларимизга тақдим этиш учун фойдаланамиз. Сизга катта раҳмат. Иштирок этганингиз учун ташаккур.

Бунафша Мислимшоева: Раҳмат. Бошқа саволларингиз бўлса, менга хабар беринг.