SSSRni parchalagan Gorbachyov kim edi?

Kecha, 30 avgust kuni sobiq Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqining birinchi va oxirgi Prezidenti Mixail Gorbachyov 91 yoshida vafot etdi.

Gorbachyov 1990 yil 15 martdan 1991 yil 25 dekabrgacha SSSRning birinchi va oxirgi Prezidenti bo‘lgan. Bundan tashqari, u Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Qo‘mitasining oxirgi Bosh kotibi va SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining raisi lavozimlarida ishlagan.

Gorbachyovning oilasi va ta’lim

Mixail Sergeyevich Gorbachyov 1931 yil 2 martda SSSR Shimoliy Kavkaz o‘lkasi (hozirgi Stavropol o‘lkasi – tahr.) Krasnogvardeyskiy tumanidagi Privolnoye qishlog‘ida dehqon oilasida tug‘ilgan. Uning otasi – Sergey Andreyevich mashina-traktor stansiyasida mexanizator bo‘lib ishlagan. Onasi – Mariya Panteleyevna butun umr kolxozda ishlagan.

Gorbachyov 1955 yilda Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining yuridik fakultetini, 1967 yilda esa Stavropol qishloq xo‘jaligi institutining sirtqi bo‘limini tamomlagan.

Mehnat faoliyati 

Mixail Gorbachyov 15 yoshidan kombayn haydovchisining yordamchisi bo‘lib ishlagan. Universitetni tugatgach, u Stavropol viloyat prokuraturasida ish boshlagan, keyin darhol komsomol ishiga o‘tgan.

U Butunittifoq Leninchi Kommunistik Yoshlar Ittifoqi Stavropol viloyat qo‘mitasining tashviqot bo‘limi boshlig‘ining o‘rinbosari (1955-1956), Butunittifoq Leninchi Kommunistik Yoshlar Ittifoqi Stavropol shahar qo‘mitasining birinchi kotibi (1956-1958), ikkinchi kotibi ( 1958-1961), keyin viloyat komsomol qo‘mitasining birinchi kotibi (1961-1966) bo‘lib ishlagan. 

1961 yilda Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (SIKP) XXII qurultoyiga delegat etib saylandi. Keyinchalik u partiyaning XXIV (1971) va undan keyingi barcha (1976, 1981, 1986, 1990) qurultoylariga delegat etib saylangan.

1966 yil 26 sentyabrda SIKP Stavropol shahar qo‘mitasining birinchi kotibi va byurosi a’zosi, 1969 yil 5 avgustda SIKP Stavropol viloyat qo‘mitasining ikkinchi kotibi bo‘lgan.

1970 yil 10 aprelda u SIKP Stavropol viloyat qo‘mitasining birinchi kotibi etib tasdiqlangan va bu lavozimda 1978 yilgacha ishlagan. 

1970-1989 yillarda VIII-XI chaqiriq SSSR Oliy Kengashi deputati bo‘lgan. SSSR Qurolli Kuchlarining yoshlar ishlari (1974-1979), qonunchilik takliflari (1979-1984) va tashqi ishlar (1984-1985) komissiyalariga rahbarlik qilgan. Shuningdek, Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi (RSFSR) Oliy Kengashining X-XI chaqiriqlari (1979-1989) deputati etib saylangan.

1971-1991 yillarda SIKP Markaziy Komiteti a’zosi bo‘lib ishlagan.

SSSRdagi oliy partiya va davlat lavozimlaridagi faoliyati

Gorbachyov 1978 yil 27 noyabrda partiyaning navbatdagi plenumida SIKP Markaziy Qo‘mitasining kotibi etib saylandi, shundan so‘ng u Moskvaga ko‘chib o‘tgan. Yangi lavozimida u qishloq xo‘jaligi masalalari bilan ishlagan. 

1979 yil 27 noyabrdan 1980 yil 21 oktyabrgacha Sovet Ittifoqining oliy kollegial hokimiyat organi – SIKP Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy byurosi a’zoligiga nomzod bo‘lgan. 1980 yil 21 oktyabrdan Siyosiy byuro a’zosiga aylangan. 

1985 yil 11 martdan 1991 yil 24 avgustgacha SIKP Markaziy Qo‘mitasining Bosh kotibi lavozimida faoliyat yuritgan. U bu lavozimga SSSR Tashqi ishlar vaziri Andrey Gromikoning taklifi bilan partiya bosh kotibi Konstantin Chernenko vafotidan keyin saylangan. 1990 yil iyul oyida SIKPning XXVIII qurultoyida ikkinchi muddatga qayta saylangan.

Shuningdek, 1988 yil 1 oktyabrda SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining raisi etib saylangan (1988 yil 1 dekabrdagi SSSR Konstitutsiyasiga kiritilgan o‘zgartirishlarga muvofiq bu lavozim tugatilgan). Oradan 1 yil o‘tib, u 1989 yil 25 mayda SSSR xalq deputatlarining 1-s’ezdida SSSR Oliy Kengashining raisi etib saylangan.

Bu orada, ya’ni 1985 yilda Mixail Gorbachyov SSSRda alkogolga qarshi kurash kampaniyasini boshlagan (1988 yilda tugatilgan). 1986 yilda u glasnost siyosatini e’lon qilgan, bu siyosat davomida SSSRda keyinchalik senzura cheklovlari bekor qilingan, ommaviy axborot vositalari erkinligi va ma’lumot almashish e’lon qilingan. Avval taqiqlangan san’at asarlari, tarixiy hujjatlar va hokazolarni nashr etish boshlangan. O‘sha yili Gorbachyov mamlakatda boshlagan islohotlarga nisbatan birinchi marta "qayta qurish" atamasini ishlatib, "Men "qayta qurish" va "inqilob" so‘zlari o‘rtasida teng belgi qo‘yaman”, degandi. 

1988 yilda SSSRda saylov tizimi o‘zgartirildi, bu saylovlarda SIKPdan mustaqil nomzodlarni ko‘rsatishga imkon bergan. 1989 yil bahorida esa Sovet Ittifoqida mamlakatda birinchi raqobatli saylovlar bo‘lib o‘tgan. 1986-1991 yillarda xususiy tijorat faoliyati qonuniylashtirilgan, xususiylashtirish boshlangan, davlat tashqi savdo monopoliyasidan voz kechgan. 1991 yilda pulni musodara qilish islohoti amalga oshirilgan.

Tashqi siyosat sohasida Mixail Gorbachyov kapitalistik lager davlatlari bilan qarama-qarshilikni rad etish, xalqaro munosabatlarda umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi va qurolsizlanish yo‘lini nazarda tutuvchi "yangi siyosiy tafakkur" siyosatini (1987) e’lon qilgan. 

Bosh kotib Sovet qo‘shinlarini Afg‘onistondan olib chiqish to‘g‘risida qaror qabul qilgan (1989 yilda yakunlangan), G‘arb davlatlari bilan yadroviy va oddiy qurollarni qisqartirish bo‘yicha bir qator shartnomalar imzolagan. Shu yili Sovet qo‘shinlarini Sharqiy Yevropa davlatlaridan olib chiqish boshlangan. Bundan tashqari, SSSR Sharqiy Yevropa bloki davlatlarining ichki va tashqi siyosatini nazorat qilishdan voz kechgan. Bu esa ushbu davlatlarda sovetparast sotsialistik tuzumning yo‘q qilinishiga olib kelgan. 

Oradan bir yil vaqt o‘tib, 1990 yilda Germaniyaga nisbatan yakuniy kelishuv to‘g‘risida shartnoma imzolangan, buning natijasida Germaniya Demokratik Sotsialistik Respublikasi tugatilgan va Germaniya Federativ Respublikasi bilan birlashtirilgan.

Gorbachyov Sovet Ittifoqi Prezidenti

1990 yil fevral oyida Mixail Gorbachyov SSSR Prezidenti lavozimini o‘rnatish va SIKPning davlatdagi yetakchi roli to‘g‘risidagi Konstitutsiya qoidalarini bekor qilish zarurligini e’lon qilgan. O‘sha yilning 14 martida asosiy qonunga o‘zgartirishlar kiritilgan, unga ko‘ra bir partiyaviy tizim bekor qilingan va SSSR Prezidenti lavozimi o‘rnatilgan.

Xuddi shu yili 15 martda xalq deputatlari III qurultoyida Gorbachyov Sovet Ittifoqi Prezidenti etib saylangan (1329 ovoz, qarshi – 495 ovoz), shu sababli u SSSR Qurolli Kuchlari raisi lavozimini tark etgan.

1980 yillarning ikkinchi yarmida SSSR tizimli inqiroz holatiga tushib qolgandi. Partiya va markaziy hokimiyatning zaiflashishi, iqtisodiyotning qulashi va millatlararo vaziyatning keskinlashishi milliy elita va separatizmning kuchayishiga olib kelgan. Mamlakatda respublikalarning mustaqilligi uchun harakat (“suverenitetlar paradi”) boshlangandi.

1990 yil iyul oyida esa parchalanishni to‘xtatish uchun Mixail Gorbachyov SIKP XXVIII s’ezdida SSSR respublikalari o‘rtasida yangi ittifoq shartnomasini tuzish g‘oyasini ilgari surgan. 

 
1991 yil 23 apreldan 23 iyulga qadar davlat rahbarining Novo-Ogaryovodagi qarorgohida Gorbachyov va 15 ittifoq respublikalaridan to‘qqiztasi – Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi, Ukraina, Belarus Qozog‘iston, O‘zbekiston, Ozarbayjon, Tojikiston, Qirg‘iziston va Turkmaniston SSR Prezidentlari o‘rtasida yashirin muzokaralar bo‘lib o‘tgan. Unda yangi bitimni imzolash (Novo-Ogarevskiy jarayoni) muhokama qilingan. 

Iyul oyining oxirida Suveren Davlatlar Ittifoqini tuzish to‘g‘risida shartnoma loyihasi kelishib olingan, unda ko‘pchilik vakolatlar respublikalarga o‘tgan amalda konfederal davlat barpo etish ko‘zda tutilgan. Dastlab uni imzolash 1991 yilning kuziga mo‘ljallangan edi, ammo Gorbachyovning Rossiya Prezidenti Boris Yelsin va Qozog‘iston SSR rahbari Nursulton Nazarboyev bilan yopiq uchrashuvi chog‘ida imzolashni 20 avgustga ko‘chirishga qaror qilingan. Qarorga SSSR xalq deputatlari shartnomaga qarshi ovoz berishidan qo‘rqish sabab bo‘lgan.

Yangi ittifoq shartnomasini imzolash davlat to‘ntarishiga urinish tufayli barbod bo‘lgan. 1991 yil 18 avgustdan 19 avgustga o‘tar kechasi Gorbachyov Qrimda ta’tilda bo‘lganida, Sovet Ittifoqi vitse-prezidenti Gennadiy Yanayev boshchiligidagi sovet oliy partiya va davlat rahbariyati vakillaridan iborat guruh Sovet Ittifoqi Favqulodda holat davlat qo‘mitasini tuzgan. 

Suveren Davlatlar Ittifoqini tuzish to‘g‘risidagi shartnomani imzolanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun Favqulodda holat davlat qo‘mitasi a’zolari Mixail Gorbachyovni hokimiyatdan chetlatib, mamlakatda favqulodda holat joriy etgan. Biroq, fitnachilarning passivligi, Rossiya va bir qator ittifoq respublikalari hokimiyatlarining faol qarshiliklari, fuqarolarning ommaviy noroziliklari to‘ntarishga urinishning barbod bo‘lishiga olib kelgan va uning faollari hibsga olingan. 

1991 yil 5 sentyabrdan 25 dekabrgacha Mixail Gorbachyov yangi ittifoq shartnomasi imzolangunga qadar o‘tish davri uchun tuzilgan davlat boshqaruvining vaqtinchalik organi – SSSR Davlat kengashining raisi bo‘lib ishlagan. SSSR Prezidentidan tashqari uning tarkibiga o‘nta ittifoq respublikalari (RSFSR, Ukraina, Belaru, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Ozarbayjon, Armaniston) rahbarlari kirgan. Ertasi kuni, 6 sentyabrda Gorbachyov Davlat kengashi raisi sifatida Litva, Latviya va Estoniya mustaqilligini tan olish haqidagi rezolyutsiyani imzolagan.

Biroq 1991 yil avgust voqealaridan keyin Mixail Gorbachyovning siyosiy pozitsiyasi zaiflashgan. Mamlakatni boshqarishning real funksiyalarining muhim qismini Boris Yelsin boshchiligidagi Rossiya rahbariyati, shuningdek, ularning hududlaridagi ittifoq respublikalari rahbarlari o‘z zimmalariga olgan.

1991 yil 8 dekabrda Belovejskaya Pushada (Belarus) Rossiya va Ukraina Prezidentlari Boris Yelsin va Leonid Kravchuk, shuningdek Belarus Qurolli Kuchlari raisi Stanislav Shushkevich ittifoqchi davlatlar rahbariyatining roziligisiz SSSR parchalanishini qayd etgan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH)ning tashkil etilishi haqida o‘zaro kelishuvni imzolagan. Bu haqda  Mixail Gorbachyovga shartnoma imzolanganidan keyin xabar berilgan. 21 dekabr kuni Olma-Otada (Qozog‘iston) 11 nafar sobiq ittifoq respublikasi rahbarlari Belavejskaya kelishuvlarini tasdiqlagan. Xuddi shu kuni MDH davlat rahbarlari kengashi qarori bilan SSSR Prezidenti butun umrga maxsus pensiya, butun oila uchun tibbiy yordam, shaxsiy himoya, davlat dachasi va boshqa narsalarni qo‘lga kiritgan.  Qarorning moddiy ta’minoti RSFSR hukumatiga yuklangan.

Oradan 4 kun o‘tib, 25 dekabrda Gorbachyov televideniye orqali mamlakat fuqarolariga murojaatida SSSR rahbari sifatidagi faoliyatini to‘xtatganini e’lon qilgan.

Olgan mukofotlari va yozgan kitoblar

Mixail Gorbachyov 300 dan ortiq davlat va jamoat mukofotlari, diplomlar, faxriy yorliqlar va imtiyozlar bilan taqdirlangan. Uchta Lenin ordeni (1971, 1973, 1981), Oktyabr inqilobi (1978), Mehnat Qizil Bayroq ordeni (1949), “Shon-sharaf belgisi” (1966), “Shon-sharaf” (2001), Birinchi Avliyo Endryu ordenlari bilan mukofotlangan. Tinchlik uchun Nobel mukofoti laureati (1990).

Bir necha o‘nlab kitoblar muallifi, xususan, "Qayta qurish va mamlakatimiz va butun dunyo uchun yangicha fikrlash" (1987), "Hayot va islohotlar" (1995), "Bu qanday bo‘lgandi? Germaniyaning birlashishi" (1999), "O‘tmish va kelajak haqida mulohaza” (1998), “O‘zim bilan yolg‘iz” (2012), “Kremldan keyin” (2014), “Men optimist bo‘lib qolaman” (2017) va boshqalar.

1997 yilda u “Pitssa xat" pitseriya tarmog‘i reklamasida rol o‘ynagan, keyinchalik Avstriya milliy temir yo‘llari (2000), charm aksessuarlar ishlab chiqaruvchisi Louis Vuitton (2007) va boshqalar uchun reklama kampaniyalarida ishtirok etgan.

2004 yilda u Sergey Prokofevning "Piter va bo‘ri" musiqiy ertagini ijro etgani uchun Grammy mukofotiga sazovor bo‘lgan (italiyalik aktrisa Sofiya Loren va AQSHning sobiq Prezidenti Bill Klinton bilan birga).

2009 yilda rossiyalik musiqachi Andrey Makarevich bilan birgalikda u "Raisa uchun qo‘shiqlar" audio diskini yozgan.

2017 yilda "Gorbachyov va Reygan" haykali "Burganovning uyi" Moskva davlat muzeyiga o‘rnatilgan. 

Shaxsiy ma’lumot

1953 yildan 1999 yilgacha u Raisa Maksimovna Gorbachyova bilan turmush qurgan. Qizi – Irina Virganskaya (1957 yilda tug‘ilgan), Gorbachyov jamg‘armasi asoschisi va vitse-prezidenti. Nevaralari – Kseniya (1980 yilda tug‘ilgan) va Anastasiya (1987 yilda tug‘ilgan).