Qosim Sulaymoniy kim edi? Nega uning o‘limi dunyoni “titratdi”?
Tahlil
−
06 yanvar 2020 46882
Dunyo 3 yanvar tongini navbatdagi bo‘ronli xabar bilan qarshiladi. Bag‘dodda Eronning tashqi siyosatidagi muhim figura, Yaqin Sharqdagi shia guruhlarini yo‘llantirib, 20 yildan buyon Eron Islom inqilobi posbonlari korpusining maxsus bo‘linmasi “Quds”ni boshqargan general Qosim Sulaymoniy AQSH havo zarbasi oqibatida o‘ldirildi. Hodisa Yaqin Sharq hayotida navbatdagi, ta’bir joiz bo‘lsa, mudhish sahifani ochib berdi. Xo‘sh, Sulaymoniy kim edi? Nima uchun uning o‘limi butun dunyoni bu qadar larzaga keltirdi? Uning xalqaro siyosatda tutgan o‘rnini qanday bo‘lgan?
Qosim Sulaymoniy 1957 yilning 11 martida Eronning Afg‘oniston chegerasiga yaqin hududi – Kirmanda tug‘ildi. U bolalik yillaridanoq otasining davlatdan qarzini uzish uchun qurilishlarda ishlashni boshladi. U boshlang‘ich maktabni bitirgandan keyin, 13 yoshida qishloqni tark etdi. 19 yoshida diniy bilim olishga chog‘lanadi.
Eronda ko‘pchilik uni milliy qahramon, boshqalar yovuzlikning timsoli deb biladi. Aynan u Rossiya Prezidenti Vladimir Putinni Suriyadagi mojaroga aralashishga ishontirgan. Sulaymon kim bo‘lgan va u qanday ta’sir ko‘rsatgan?
Sulaymoniy Eronning Yaqin Sharqqa ta’sirini kuchaytirishda muhim rol o‘ynadi, bu mintaqada Tehronning asosiy raqiblari bo‘lgan AQSH, Saudiya Arabistoni va Isroil.
General Eronning harbiy harakatlaridagi asosiy strategist deb hisoblangan. U Eronda ham, Suriya, Livan, Iroq va Yamanda ham deyarli bir xil ta’sirga ega edi.
U Eronning shia davlatlarining mintaqaviy ittifoqini yaratishga qaratilgan siyosatining harakatlantiruvchi kuchi edi. Sunniylar yetakchilik mavqeiga ega bo‘lgan mamlakatlarda Sulaymoniy asosiy dushman deb atalgan.
General Sulaymoniy Suriya urushidagi kuchlar muvozanatini Bashar Asad foydasiga o‘zgartirib, Eronning Iroqdagi ta’sirini kuchaytirdi. U Iroqda AQSHning yuzlab askarlarini o‘ldirganlikda va Isroilga hujumlarda ishtirok etganlikda ayblangan.
G‘arbda u yovuzlikning timsoli deb hisoblangan. Qo‘shma Shtatlar uni boshqa Eron rasmiylari bilan birga 2011 yilda Saudiya Arabistonining Vashingtondagi elchisini o‘ldirishga til biriktirganlikda ayblab, terrorchi ro‘yxatiga qo‘shdi.
Iroqda Al-Quds va Sulaymoniy shaxsan norozilik namoyishlarini shafqatsiz bostirishda ayblangan.
U mintaqadagi eng samarali harbiy razvedka xodimi deb tan olingan va Eronning Oliy Lideri Ali Hamaniyning o‘ng qo‘li bo‘lgan. AQSH Hukumati o‘tgan yili “Al-Quds”ni terroristik tashkilotlar ro‘yxatiga kiritgan.
2017 yilda mamlakatda generalni prezidentlikka nomzod bo‘lishga da’vat qiluvchi harakat paydo bo‘ldi. Ko‘pchilik, agar u saylovda g‘alaba qozonsa, Islom inqilobining Himoyachilar Korpusi deyarli cheksiz kuchga ega bo‘ladi degan xavotirda edi. U qattiqqo‘llar va rejim tarafdorlari orasida mashhur bo‘lgan, ammo boshqa aholi orasida u qadar mashhur bo‘lmagan.
Sulaymoniy, bir tomondan, ISHID jangarilariga qarshi muvaffaqiyatli kurashgani uchun e’tirof etilgan bo‘lsa, boshqa tomondan u Suriyadagi o‘lim uchun javobgar deb topilgan, shuningdek, Amerika harbiy inshootlari va AQSHning Yaqin Sharqdagi koalitsiya bazalariga hujumlarda ishtirok etgan.
Markaziy razvedka boshqarmasining sobiq xodimi Jon Maguayr 2013 yilda uni Yaqin Sharqdagi eng nufuzli shaxs deb atagan.
2014 yilda Kanadaning o‘sha paytdagi tashqi ishlar vaziri Jon Bird terrorchilarga qarshi kurashgan generalni "qahramon qilib ko‘rsatgan terrorchi agent" deb atagan. Ayrim amerikalik siyosatchilar general Sulaymoniyning o‘limidan keyin ham xuddi shunday gapirishdi.
Yaqin Sharqdagi arab bahori va undan keyin ISHID bilan kurash general Sulaymoniyni soyadagi shaxsdan mintaqaning geosiyosatidagi asosiy o‘yinchiga aylantirdi, deydi Mossadning Isroil razvedka xizmatining sobiq rahbari Tamir Pardo.
Uning qo‘shinlari 2011 yildan beri davom etayotgan fuqarolik urushida Suriya Prezidenti Bashar al-Assadni qo‘llab-quvvatlaganidan beri Sulaymoniyning ta’siri kuchaygan. “Al-Quds” qurolli guruhlarga ISHIDni yengishda yordam bergan.
1979 yildagi Islom inqilobi davrida 22 yoshli yigit sifatida Sulaymoniy o‘z mehnat faoliyatini Eron harbiy doiralarida boshladi va darhol Islomiy inqilobiy soqchilar korpusiga qabul qilindi. U birinchi marta olti haftalik harbiy-taktik tayyorgarlikdan so‘ng harbiy operatsiyalar bilan bog‘liq vazifalarni olgan.
Sakkiz yil davom etgan Eron-Iroq urushidan – 1980 yildan 1988 yilgacha – Sulaymoniy qahramon sifatida yuzaga chiqdi. Keyinroq u chet elda o‘tkazilgan operatsiyalarga rahbarlik qildi.
Sulaymoniy “Al-Quds” maxsus kuchlarini 1998 yilda boshqargan. Ushbu qo‘shinlar mamlakat tashqarisida maxsus amaliyotlar o‘tkazish, boshqa davlatlardagi shia partiyalari, harakatlari va qurolli guruhlari bilan aloqalarni saqlab turish uchun javobgar edi. Dastlab, Sulaymoniy bir necha yillar davomida soyada edi, Eronning Livandagi shia Hizbullohi, Assadning Suriya fraksiyalari va Iroqdagi shia guruhlari bilan aloqalarini mustahkamladi.
Vaqt o‘tishi bilan, uning rahbarligi ostida “Al-Quds” qo‘shinlari Erondan tashqari razvedka, moliyaviy va siyosiy sohalardagi ta’sirini sezilarli darajada kengaytirdi.
Suriyadagi urushga ta’sir
AQSH va Eronning mafkuraviy qarama-qarshiligiga qaramay, ba’zi davrlarda ular birlashishga majbur bo‘lishdi. 2001 yilda Eron Afg‘onistonda “Tolibon”ni ag‘darish uchun bosqinchilikni qo‘llab-quvvatlash uchun AQSHga harbiy razvedka berdi va 2007 yilda Vashington va Tehron Bog‘dodga mintaqadagi yomonlashayotgan vaziyat yuzasidan muzokaralar olib borish uchun o‘z vakillarini yuborishdi. Iroq sobiq Bosh vaziri Nuri Malikiy o‘shanda diniy zo‘ravonliklar bilan kurashgan.
2005 yilda Iroq Hukumati tiklanganidan keyin Sulaymoniyning ta’siri Iroq siyosatiga sobiq bosh vazirlar Ibrohim al-Jafari va Nuri al-Malikiy boshchiligida tarqaldi.
Iroqning ISHIDga qarshi kurashida Iroq qurolli kuchlari bilan birgalikda Eron tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan shia qo‘shinlari bo‘lgan Xalq safarbarlik kuchlari koalitsiyasi jang qildi.
2011 yilda Suriyadagi fuqarolar urushi boshlanganidan so‘ng, Sulaymoniy Iroqning ba’zi jangarilariga Asad hukumatini himoya qilishni buyurdi. Taxminlarga ko‘ra, u 2015 yilda Moskvada bo‘lganida, Vladimir Putinni Suriyadagi hukumatga qarshi kuchlarga hujum boshlashga ko‘ndirgan. Ushbu aralashuv Rossiya siyosatining yaqin tarixidagi eng muhim voqealardan biriga aylandi, chunki Rossiya ilgari hech qachon arab davlatlari hududida harbiy operatsiyalarda qatnashmagan edi.
Suriyadagi urush: Putin g‘alaba qozondi, G‘arb yutqazdi. Fransiyadan qarash
Sulaymoniyning Moskvaga tashrifi Rossiya harbiy aralashuvini rejalashtirishdagi muhim qadam edi, bu Suriya urushining yo‘nalishini o‘zgartirdi va Asadni qo‘llab-quvvatlash uchun yangi Eron-Rossiya ittifoqini yaratdi.
Rossiya tomoni Suriyadagi harbiy harakatlarga Assadning rasmiy so‘roviga binoan aralashganini da’vo qilmoqda, u Hukumat kuchlari duch kelayotgan muammolar haqida shaxsan o‘zi aytib bergan.
ISHID bilan kurash
Ko‘pchilik uning ISHIDga qarshi kurashdagi ulkan hissasini ta’kidlamoqda.
AQSH va general Sulaymoniyning qo‘shinlari bir vaqtning o‘zida ISHID pozitsiyalariga hujum qilishgan.
Tehron universiteti Amerika tadqiqotlari bo‘limi boshlig‘i Muhammad Marandining so‘zlariga ko‘ra, Sulaymoniyning ISHID ustidan g‘alaba qozonishdagi roli uni eronliklar va Yaqin Sharqning boshqa xalqlari nazarida milliy qahramonga aylantiradi.
“Agar unga o‘xshagan odamlar bo‘lmaganda edi, ushbu mintaqa butun hudud bo‘ylab qora bayroqlarni ko‘rgan bo‘lar edi”, deydi u ISHID bayroqlariga ishora qilib.
2014 yilda ISHID Iroqning uchdan bir qismini bosib oldi. Eron va Eron tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan kuchlar guruhga qarshi janglarning asosiy ishtirokchilariga aylanganda, general Sulaymoniyning jang maydonidagi harbiy kiyimdagi suratlari ijtimoiy tarmoqlarda tarqala boshladi.
Bunday oshkoralik generalning Eron prezidentligiga da’vogar bo‘lish uchun mashhur bo‘lishga harakat qilayotgani haqidagi mish-mishlarga sabab bo‘ldi. U o‘zini yolg‘iz askar sifatida ko‘rganligini aytib, ularni rad etdi.
Sulaymoniy va o‘lim haqidagi mish-mishlar
Bir necha yil oldin Eronda general Sulaymoniyning siyosat bilan shug‘ullanishi uchun kampaniya boshlandi. U Eronning eng halol va eng kam korrupsiyalashgan siyosatchisi deb tan olingan va 2017 yilda prezidentlikka nomzodlikka da’vat etilgan. Internet orqali qilingan bu chaqiriqlar Eron parlamenti raisining birinchi o‘rinbosari tomonidan ham qo‘llab-quvvatlangan.
Bu g‘oyaga qarshi bo‘lganlar Islom inqilobi Himoyachilarining allaqachon kuchli korpusining kuchayib borayotganidan qo‘rqishgan.
Sulaymoniyning o‘limi haqida mish-mishlar bir necha bor tarqalib ketdi. U birinchi marta 2006 yildagi Eron harbiy kuchlari halok bo‘lgan samolyot halokatidan keyin "ko‘milgan". 2012 yilda u Damashqdagi bomba portlashida halok bo‘lganligi haqida mish-mishlar tarqaldi.
2015 yil noyabr oyida Sulaymoniyning Suriyaning Aleppo atrofidagi janglari paytida Asadga sodiq kuchlar tomonidan o‘ldirilgani yoki jiddiy jarohatlangani haqida gaplar tarqaldi.
Live
Barchasi