Eronning yangi Prezidenti kim?

Erondagi navbatdan tashqari prezidentlik saylovlarida islohotchilar qanoti nomzodi Mas’ud Pezeshkiyon g‘alaba qozondi. Ikkinchi turda parlament a’zosi va sobiq sog‘liqni saqlash vaziri o‘zining konservativ raqibi, Islom Respublikasi Oliy rahbarining Milliy xavfsizlik Oliy Kengashidagi vakili Said Jaliliydan deyarli 3 million ovoz bilan o‘zib ketdi.

Xo‘sh, kelgusi to‘rt yil davomida Eronda ijroiya hokimiyati rahbari bo‘ladigan Prezidentning o‘zi kim?

Kelib chiqishi

Mas’ud Pezeshkiyon 1954 yilda Erondagi G‘arbiy Ozarbayjon viloyatining ma’muriy markazi Mehobod shahrida istiqomat qiluvchi etnik jihatdan aralash oilada tug‘ilgan. Otasi ozarbayjon, onasi kurd. Saylovning birinchi bosqichida Pezeshkiyon etnik ozchiliklar yashaydigan hududlarda, shuningdek, poytaxt viloyatida ko‘pchilik ovozlarni qo‘lga kiritdi. Konservativ Jaliliy mamlakatning asosan etnik forslar yashaydigan markaziy hududlarida kuchliroq ovoz oldi.

Professional ta’lim

Voyaga yetganidan so‘ng, Pezeshkiyon harbiy xizmatga chaqirildi va u Siston va Balujiston viloyatining eng qashshoq shaharlaridan biri bo‘lgan Zabolda bo‘lib o‘tdi. Xizmatni tugatib, ona viloyatiga qaytib, 1976 yilda Tabriz tibbiyot fanlari universitetiga o‘qishga kiradi.

Eron-Iroq urushi paytida u harbiy shifokor bo‘lib xizmat qilgan. Pezeshkiyon, Eron matbuotiga ko‘ra, ko‘p vaqtini front chizig‘ida o‘tkazgan, u yerda tibbiy guruhlarning harakatlarini muvofiqlashtirgan, shuningdek, janglarda bevosita ishtirok etgan. Frontda xizmat qilgandan so‘ng Tabrizda umumiy xirurgiya yo‘nalishi bo‘yicha o‘qishni davom ettirdi va faqat 1985 yilda ilmiy darajasini oldi. Keyinchalik u kardiojarroh bo‘ldi, 1993 yilda Eron Tibbiyot fanlari universitetida malaka oshirdi.

Pezeshkiyonning birinchi ma’muriy ishi Tabriz tibbiyot fanlari universiteti rektori bo‘lib, u 1994-1999 yillarda oliygohga rahbarlik qilgan. Pezeshkiyonning rektor lavozimiga tayinlanishi shaxsiy fojiaga to‘g‘ri keldi – 1994 yilda uning rafiqasi va sakkiz yoshli o‘g‘li avtohalokatda vafot etdi. U boshqa turmush qurmadi, ikki o‘g‘li va qizini yolg‘iz tarbiyaladi. Eron jamiyatida Pezeshkiyon tarjimai holidagi ko‘pchilikda hamdardlik tuyg‘usini uyg‘otadigan bu fakt uning siyosiy profilining muhim tarkibiy qismi sifatida qabul qilinadi.

Siyosatga yo‘l

Pezeshkiyonning siyosiy faoliyati 1997 yilda prezident Muhammad Xotamiy hukumatiga sog‘liqni saqlash vaziri o‘rinbosari sifatida qo‘shilishi bilan boshlangan. Keyinchalik u Sog‘liqni saqlash vaziri etib tayinlandi va bu lavozimda 2001 yildan 2005 yilgacha ishladi. Pezeshkiyon besh marta Eron parlamentiga Tabriz shahri vakili etib saylangan. U ilk mandatini 2008 yilda olgan, 2016 yildan 2020 yilgacha spiker o‘rinbosari lavozimida ishlagan.

Parlamentda Pezeshkiyon o‘zini mustaqil siyosatchi sifatida ko‘rsatdi va saylov bloklaridan uzoqlashdi. Biroq saylovoldi tashviqoti davomida u ushbu siyosiy harakat yetakchilari – sobiq prezidentlar Hasan Ruhoniy va Muhammad Xotamiy, sobiq tashqi ishlar vaziri Muhammad Javod Zarif, shuningdek, islohotchi partiya va harakatlar yetakchilarining qo‘llab-quvvatlashi tufayli o‘zini islohotchilar bilan bog‘ladi.

Pezeshkiyon ikki marta prezidentlik saylovlarida qatnashish uchun hujjatlar topshirgan. 2013 yilda u islohotchi Ali Akbar Hoshimi Rafsanjoniyni qo‘llab, o‘z nomzodini qaytarib oldi. 2021 yilda Konstitutsiya qo‘riqchilari kengashi Pezeshkiyon va boshqa taniqli islohotchilarning saylovlarda ishtirok etishiga ruxsat bermadi.

Zo‘ravonlikni qoralashdan tortinmagan siyosatchi

Pezeshkiyonning birinchi rezonansli bayonotlaridan biri uning 2009 yildagi ommaviy norozilik namoyishlari fonida parlamentdagi nutqi hisoblanadi. O‘shanda Mahmud Ahmadinajod g‘alaba qozongan prezidentlik saylovlari natijalari e’lon qilingach, islohotchilar qanotidan nomzod Mir Husayn Musaviyning minglab tarafdorlari ko‘chaga chiqdi. Namoyishlar tartibsizliklarga aylanib, tez va shafqatsizlarcha bostirildi. Pezeshkiyon hukumatning namoyishchilarga nisbatan harakatlarini tanqid qilib, parlamentdagi konservatorlarning noroziligiga sabab bo‘ldi va ular uning gapini to‘xtatishga urindi.

Pezeshkiyon 2022 yilgi norozilik namoyishlariga Mahsa Amini o‘limi sabab xuddi shunday javob berdi. Hijob qoidalarini buzganlikda ayblanib, axloq politsiyasi tomonidan hibsga olingan qiz vafot etdi. Aminining o‘limidan so‘ng, butun mamlakat bo‘ylab ommaviy norozilik to‘lqini tarqaldi, uning davomida besh yuzdan ortiq odam, jumladan huquq-tartibot xodimlari halok bo‘ldi. Eron xavfsizlik kuchlari o‘n minglab namoyishchilarni hibsga oldi, ularning ko‘pchiligi tartibsizliklar va boshqa og‘ir jinoyatlarda ayblangan.

Pezeshkiyon esa Amini politsiya hibsxonasida yurak xurujidan vafot etgani haqidagi rasmiy versiyani shubha ostiga oldi va uning o‘limi sabablarini ishonchli va shaffof tergov qilishga chaqirdi. Biroq norozilik avjiga chiqqan paytda u ularning ishtirokchilarini “milliy beqarorlikka olib kelishi mumkin bo‘lgan harakatlardan” ogohlantirdi.

Hokimiyatning vaqti-vaqti bilan tanqid qilinishiga qaramay, saylangan prezident Eronning ruhiy yetakchisi va yetakchisi Oyatulloh Ali Xomanaiyga sodiq qoladi. Eron siyosiy tizimida prezident amalda bosh vazir funksiyalarini bajaradigan ikkinchi shaxs bo‘lib, islom respublikasi rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini oliy rahbar belgilaydi. Shu munosabat bilan tahlilchilar yangi prezident saylanganidan keyin Eronning ichki yoki tashqi siyosatida tub o‘zgarishlar bo‘lishini kutmaydi.

Yadroviy kelishuvga munosabat

Pezeshkiyon 2015 yilda Eron va bir guruh davlatlar, jumladan, Buyuk Britaniya, AQSH, Rossiya, Fransiya, Xitoy va Germaniya tomonidan imzolangan Eronning yadroviy dasturi bo‘yicha Qo‘shma keng qamrovli harakatlar rejasini (JCPOA) qayta tiklash tarafdori. Bu kelishuv 2004 yilda G‘arb davlatlari Eronni yadroviy qurol ishlab chiqayotganlikda ayblagan va buning natijasida islomiy respublikaga qarshi sanksiyalar joriy qilingan va mamlakat xalqaro miqyosda yakkalanib qolgan inqirozga yakun yasagan edi. AQSHning avvalgi prezidenti Donald Tramp 2018 yilda mamlakatini shartnomadan chiqarishga qaror qilgan edi.

"Asosiy savol – bu dunyo bilan bog‘liq muammolarimizni hal qilishni xohlaymizmi yoki yo‘qmi, menimcha, biz mamlakat muammolarini hal qilish uchun boshi berk ko‘chadan chiqishimiz kerak", degan Pezeshkiyon saylovoldi chiqishlaridan birida.

Yadroviy kelishuvning qayta tiklanishi kontekstida Pezeshkiyon G‘arb davlatlari bilan muloqot zarurligi haqida gapirib, Islom respublikasining xalqaro yakkalanishini yengib o‘tishga va’da bergan. Ayrim tahlilchilarning e’tirof etishicha, saylangan prezidentning islohotchilar lageriga a’zoligi va uning benuqson obro‘si Eron va G‘arb o‘rtasidagi munosabatlarning rivojlanishiga hissa qo‘shishi mumkin.

Bundan tashqari, 2015 yilgi yadroviy kelishuv bo‘yicha ishlarni nazorat qilgan sobiq tashqi ishlar vaziri Muhammad Javod Zarif Prezident Pezeshkiyonning asosiy ittifoqchilaridan biri sanaladi. Agar Zarif ittifoqchisi Prezident etib saylanganidan keyin ichki siyosiy jarayonlarga ta’sir o‘tkaza olsa, JCPOA’ni tiklash tarafdorlari katta ustunlikka ega bo‘ladi.

Prezident saylovlari

Oxirgi saylovlarda Pezeshkiyon islohotchilardan yagona nomzod bo‘ldi. Islom Respublikasida uchta shartli siyosiy lager mavjud: konservatorlar, mo‘’tadillar va islohotchilar. Ikkinchisi boshqaruv tizimini o‘zgartirish va respublika institutlarining rolini kuchaytirish tarafdori. Shu bilan birga, barcha oqimlar vakillari respublika davlat tuzumini, jumladan, islomni mamlakatning rasmiy dini sifatida mustahkamlashni zarur deb hisoblaydilar.

28 iyun kuni bo‘lib o‘tgan saylovning birinchi bosqichida g‘olib aniqlanmadi, chunki prezidentlik poygasi ishtirokchilaridan hech biri 50 foizdan ko‘proq ovoz ololmadi. Unda Pezeshkiyondan tashqari Oliy rahbarning Milliy xavfsizlik oliy kengashidagi vakili Said Jaliliy, parlament spikeri Muhammad Bag‘ir G‘olibaf, shuningdek, Ichki ishlar vazirligi va Adliya vazirligining sobiq rahbari Mustafo Purmuhammadiy ishtirok etdi. Ularning uchalasi ham saylovlarda konservativ lager vakili edi.

Pezeshkiyon va Jaliliy yirik hisobda ikkinchi bosqichga yo‘l oldi. Sobiq sog‘liqni saqlash vaziri 44 foizga yaqin, Xavfsizlik kengashi a’zosi esa 40 foiz ovoz oldi. Prezidentlik poygasidan chiqib ketganlar G‘olibaf va Purmuhammadiylar bo‘ldi - mos ravishda 14% va 0,8%. Ikkinchi tur natijalariga ko‘ra, Pezeshkiyon 53,6 foiz, uning raqibi esa 44,3 foiz ovoz olgan. Ikkinchi turda saylovchilarning 49,8 foizi ishtirok etdi.

Eslatib o‘tamiz, Eronda Islom Respublikasi prezidenti Ibrohim Raisiy vafotidan keyin muddatidan oldin saylovlar o‘tkazilishi e’lon qilingandi. Prezident va tashqi ishlar vaziri doxil sakkiz kishi bo‘lgan vertolyot 19 may kuni kechqurun Eronning Sharqiy Ozarbayjon viloyatida halokatga uchragan. Yo‘lovchilar va ekipaj a’zolarining hech biri halokatdan omon qolmagan.