BMT nega G‘azodagi qirg‘inni to‘xtata olmayapti?

1956 yilda tarixda ilk bor qurolli BMT tinchlikparvarlari joylashtirilgan edi. Ular Buyuk Britaniya, Fransiya va Isroilning Misrning Suvaysh kanaliga qarshi qo‘shma hujumiga javob tariqasida Sinay yarimoroli va G‘azo sektoriga – o‘shanda Misr nazoratida bo‘lgan hududga yuborilgan.

Isroilning G‘azodagi tajovuzlari ortib borayotgan va BMT o‘zining 80-sessiyasiga tayyorgarlik ko‘rayotgan bir paytda ko‘pchilik xalqaro tashkilot hozir G‘azoda nimalar qila olishi va nega ko‘proq harakat qilmayotganini so‘ramoqda.

Suvaysh inqirozi G‘azodagi vaziyatdan ancha farq qilsa-da, o‘shanda BMT favqulodda kuchlarining yuborilishi bugungi kunda BMT qanday harakat qila olishiga oid muhim saboqlarni o‘z ichiga oladi.

AQSH Isroilning G‘azodagi hujumiga shartsiz qo‘llab-quvvatlov berdi. Yuqoridagi hujumni ko‘plab huquqshunoslar va olimlar genotsid deb baholamoqda. AQSH BMT Xavfsizlik Kengashida kamida olti marta veto qo‘llab, o‘t ochishni to‘xtatish va falastinliklarga yordam kiritishni ta’minlashga oid rezolyutsiyalar qabul qilinishiga to‘sqinlik qildi.

Biroq 1956 yilda ham BMT Xavfsizlik Kengashi o‘sha ikki "tajovuzkor" – Britaniya va Fransiya veto huquqiga ega bo‘lgani uchun to‘siqqa uchragan. BMT Bosh Assambleyasi esa 1950 yilda qabul qilingan “Tinchlik yo‘lida birlashish” rezolyutsiyasini ishga solib, ularning e’tiroziga qaramasdan tinchlikparvar kuchlarni joylashtirgan.

BMT Xavfsizlik Kengashi tinchlikparvarlarni yuborish va sanksiyalarni joriy etish vakolatiga ega (BMT Nizomining VII bobiga muvofiq).

Albatta, 1956 yilda Bosh Assambleyaning qo‘lidagi muhim omillardan biri AQSHning qat’iy qo‘llab-quvvatlovi edi. Prezident Duayt Eyzenxauer Britaniya-Fransiya-Isroilning Misrga hujumiga qarshi chiqqan edi.

Shuningdek, BMTning jasur Bosh kotibi Dag Xammarshyold bor edi. U noqonuniy harakatlarga qo‘shilmagan Bosh Assambleya a’zolarini tinchlikparvar kuchlarni joylashtirishga ko‘ndirgan, Misr esa buni mamnuniyat bilan qabul qilgan.

Ammo diplomatlar va ekspertlarning ta’kidlashicha, Isroil ham, AQSH ham G‘azo masalasini shunday tarzda xalqarolashtirishni istamaydi.

“Bugun G‘azo uchun saboq shuki: BMT Bosh Assambleyasi, agar siyosiy iroda va mahorat bo‘lsa, Xavfsizlik Kengashidan aylanib o‘tishi mumkin. Biroq oxir-oqibatda uning samaradorligi a’zolarining tayyorgarligi va irodasiga bog‘liq”, deydi mutaxassislar.

Genotsid

BMT a’zo davlatlari genotsidlarni oldini olish borasida umumiy hisobda yomon natija ko‘rsatib kelgan.

“Eng yaxshi holatda ham aralash natija”, dedi Sasseks universitetining faxriy professori va genotsid bo‘yicha mutaxassis Martin Shou.

Ruanda va Bosniyadagi genotsidlar holatida BMT rasman genotsid sodir etilganini faqat voqealardan keyin e’lon qilgan.

Ruandada BMTning harakatsizligi ko‘zga tashlanarli bo‘lgan. Chunki o‘shanda mamlakatda yengil qurollangan BMT tinchlikparvar missiyasi qo‘mondoni Romeo Daller genotsid boshlanishi haqida qayta-qayta ogohlantirgan, ammo BMT javob qaytarmagan.

Falastin sog‘liqni saqlash rasmiylariga ko‘ra, 2023 yil 7 oktyabrdan beri Isroilning G‘azoga qarshi hujumlari oqibatida kamida 65 ming falastinlik, asosan ayollar va bolalar halok bo‘lgan.

Anklav vayronaga aylandi. Isroil moliya vaziri ochiqchasiga isroilliklar tomonidan amalga oshirilgan bombardimonlar va falastinliklarning uylari buzilishi haqida faxr bilan gapirib, bu orqali qurilish loyihalari va G‘azoni qayta o‘zlashtirish uchun yo‘l ochayotganini bildirdi.

16 sentyabr kuni BMTning Falastin va Isroilga oid oliy darajadagi tergov organi Isroilni G‘azoda genotsid jinoyatida aybdor deb topdi. Bu hozirgacha berilgan eng nufuzli xulosa.

Shouning ta’kidlashicha, bu G‘azodagi genotsid bilan zamonaviy tarixdagi boshqa genotsidlar orasidagi asosiy farqlardan biri.

“G‘azo boshqacha, chunki bu yerda BMT genotsidni tan olishda sekinlik qilmadi. Asosiy masala shuki, AQSH aslida qurol va siyosiy qo‘llab-quvvatlov orqali qatnashchiga aylangan”, dedi u.

Ekspertlar BMT genotsidlarni to‘xtata olmasligining ikki asosiy sababini ko‘rsatadi:

Bir tomondan, ham katta, ham kichik davlatlar xorijiy mamlakatlardagi urushga aralashishga qiziqish bildirmaydi. Bunday holat 2000 yillarning boshlarida Darfurda kuzatilgan, u yerda Sudan hukumati va uning ittifoqchisi Janjavid arab bo‘lmagan etnik guruhlarni qirgan.

AQSH esa aslida genotsid kechayotganini tez tan olgan – 2004 yil sentyabrda maxsus bayonot chiqargan. Biroq shundan keyin AQSHning qiziqishi pasayib ketgan. Bu intervensiyaga to‘siq bo‘lmagan, ammo yordam ham bermagan.

Katta davlatlar e’tiborini yo‘qotgan bir paytda, BMT uchun aralashishning eng qulay imkoniyati bordek tuyulardi.

Biroq oxiri 2004 yilda Afrika Ittifoqi faqat bir necha yuz tinchlikparvarni yubordi. BMT esa rasman tinchlikparvar missiyani 2006 yildagina, qirqinlar pasayganidan keyin, ma’qulladi.

Bo‘lingan Bosh Assambleya

Parijdagi "Centre Thucydide" markazining BMT tinchlikparvarlari bo‘yicha mutaxassisi Aleksandra Novosseloffning aytishicha, etnik tozalash va BMT aralashuvi bo‘yicha o‘tmish tajribalari millat-davlatlarning ahamiyatini yaqqol ko‘rsatib bermoqda.

“Masala BMT tashkilot sifatida emas, balki a’zo davlatlarda. BMT to‘liq imkoniyatlar spektrini taklif qiladi, u sanksiya qo‘llay oladi va tinchlikparvarlik operatsiyalari uchun ixtiyoriylar koalitsiyasini tuzishi mumkin”, dedi u.

Novosseloffning ta’kidlashicha, G‘azo shahridagi vayronkor hujumlar va Isroilning G‘azodagi hujumlari avj olayotgan bir paytda a’zo davlatlarning umumiy javobi aralash bo‘lgan.

Kelasi hafta Bosh Assambleyada Falastinga oid eng muhim masala sifatida – Fransiya va Saudiya Arabistonining a’zo davlatlarni Falastinni davlat sifatida tan olishga chorlash tashabbusi ko‘rilmoqda.

“Albatta, G‘azo bo‘yicha harakatlarga Qo‘shma Shtatlar va uning ittifoqchilarining Xavfsizlik Kengashidagi veto tahdidi to‘sqinlik qilmoqda. Biroq Bosh Assambleya ham bor. Hozirgacha u yerda aniq chora ko‘rish bo‘yicha rezolyutsiya ilgari surilmadi”, dedi u. 

Biroq tarixdan chiqariladigan saboq shuki, buyuk davlatlar harbiy kuch ishlatib aralashmagan holda BMTning genotsidlarga javob berishi juda qiyin bo‘ladi.

Masalan, Bosniyada 1995 yilgi Srebrenitsa qatliomidan keyin AQSH harakatga tushdi. BMT allaqachon Serbiyaga qarshi qurol-yarog‘ embargosini joriy qilgan edi, ammo bu musulmon bosniyaliklarning qatliomini to‘xtatmadi.

1995 yilda AQSH va uning ittifoqchilari nasroniy xorvatlar va bosniyalik musulmonlarni serblarga qarshi kurashishi uchun qurollantira boshladi. O‘shanda NATO BMT Xavfsizlik Kengashi mandatiga tayandi va Serbiyaga havo zarbalarini boshladi.

Kato institutining katta ilmiy xodimi Dag Bandouning ta’kidlashicha, G‘azodagi isroilliklar tomonidan amalga oshirilayotgan zolimliklar uchun ayb BMTda emas, balki Isroilning eng yaqin homiysi AQSHda.

“BMTning o‘z kuchlari yo‘q. U Ruandadagi genotsidni, Sudandagi ommaviy qirqinni yoki Liberiyadagi qon to‘kilishini to‘xtata olmagan. Shuning uchun, BMTning o‘zini G‘azoda sodir bo‘layotgan voqealarni to‘xtatishi kutilmaydi. G‘azo bo‘yicha deyarli barcha ayb AQSH zimmasida. Chunki u Isroilga qurol va qo‘llab-quvvatlashni taqdim etadi. AQSH, birinchidan, Isroilni moliyalaydi, ikkinchidan, BMTning harakat qilishini to‘sadi”, deydi u.